Groot en machtig
 

De Eridanos was ooit Europa's grootste rivier. Vandaar de bijnaam 'Europese Amazone'. Een tijdlang stroomde de Eridanos ook door het noorden van ons land. De oorsprong van de rivier lag in Zweeds Lapland, in het uiterste noorden van Scandinavië, om ca. 2700 km verderop uit te monden aan de oostkust van Engeland.  Rijn, Wezer, Elbe, Oder, Weichsel en ook de Thames in Engeland waren lange tijd zijrivieren van de Eridanos. Aanvankelijk noemde men deze rivier 'Baltische oerstroom'. Later veranderde men de naam in Eridanos, de Griekse aanduiding voor noordelijke rivier. In de oudheid was de kuststrook langs de Oostzee de plaats waarvandaan de Grieken barnsteen haalden. Zij zagen de zuidelijke Oostzee aan voor een brede rivier. Na een bestaan van tientallen miljoenen jaren werd Europa's machtigste rivier zo'n 700.000 jaar geleden door voortschuivend Scandinavisch landijs 'vermoord'. 
 

 

 

 

 

 

De Eridanos ontstond in aanleg al vroeg in het Tertiair doordat het noorden van Scandinavië

door tektonische oorzaken begon te rijzen. Als gevolg hiervan nam de

erosie toe en transporteerde de rivier slib, zand en later ook grind. Deze verweringsproducten

vormden in het Laat-Mesozoïcum en het Vroeg-Tertiair een dik verweringsdek op de rotsondergrond in Zweden, Finland en aangrenzend Rusland als gevolg van het warm/vochtige klimaat destijds. Gesteenten als graniet, gneis e.d. verweren in een warm/vochtige klimaat in chemisch opzicht zo sterk, dat alleen de meest resistente bestanddelen als kwarts, kwartskiezels en verkiezelingen overblijven. Deze verweringsproducten werden als klei, zand en grind door de Eridanos

stroomafwaarts vervoerd, aanvankelijk naar de zuidelijke Oostzee, later

verder richting Noordzeebekken. Ook in het oosten en noorden van ons land heeft de Eridanos dikke pakketten fijn- en soms grindhoudend, grofkorrelig zand afgezet.
 

 

 

In de grote zandgroeve van de Boer in Emmerschans waren jaren achtereen Plio/Pleistocene afzettingen ontsloten. Op de foto zijn rivierzanden zichtbaar van de Eridanos en de Rijn. Het fijnkorrelige, lichter gekleurde Eridanoszand is in het Laat-Plioceen afgezet in een ondiep randgedeelte van de Noordzee. Het zand bevat sporen van mariene organismen. Daarboven liggen iets bruiner gekleurde zanden die door de Rijn zijn afgezet. Het materiaal bestaat hoofdzakelijk uit door de Rijn geërodeerd en opnieuw afgezet ouder, Vroeg-Pleistoceen grof grindhoudend zand.

 

 
 

 

De aanwezigheid van de bijna 200 meter dikke afzettingen van grindhoudend zand in de

ondergrond van Noord- en Oost-Nederland werd eerder wel in verband gebracht

met de komst van het landijs in de voorlaatste ijstijd, zo’n 150.000 jaar

geleden. Men zag de afzettingen aan voor smeltwaterzanden (sandr) die in een

brede zone voor de rand van het landijs waren afgezet. Inmiddels

is gebleken dat de afzettingen van veel oudere datum zijn en dat ze zijn afgezet door

het rivierstelsel van de Eridanos.

 

 

Op het Duitse eiland Sylt dagzoomt het opvallend lichtgekleurde Eridanoszand. Dit grove, grindhoudende zand is in het Plioceen door de Eridanos in een delta afgezet voor de huidige Duits-Deense kust.

 

 

De Eridanos was tijdens het Tertiair en het Pleistoceen de grootste rivier

die Europa in zijn recente geologische geschiedenis gekend heeft. Vandaar

dat men ook wel spreekt van de Europese Amazone, hoewel het stroomgebied van de echte Amazone bijna twee keer zo groot is. De oorsprong van de Eridanos lag in

het noorden van Zweeds en/of Fins Lapland. De rivier werd bovenstrooms

gevoed door zijrivieren die grote delen van Scandinavië en Noord-Rusland afwaterden, waarschijnlijk zelfs tot aan de Witte Zee. De huidige Finse Golf markeert de plaats waar een Russische zijrivier, die wel de Oer-Neva genoemd wordt, zich destijds bij de hoofdstroom van de Eridanos voegde.

 

De oorspronkelijke bedding van de Eridanos is te herkennen aan de Botnische Golf, de Finse Golf en de Oostzee.

 

De Eridanos bereikte ca. 1 miljoen jaar geleden tijdens de overgang van het Bavelien naar het Menapien (Vroeg-

Pleistoceen) zijn grootste omvang. De monding van de rivier lag toen

aan de Engelse oostkust, zo'n 2700 km verwijderd van zijn oorsprong.

De delta van de Eridanos besloeg in die tijd vrijwel de hele Noordzee en

de oostelijke randgebieden daarvan.
 

 

 

 

 

Barnsteen in de Eridanos

De voorloper van de Plio/Pleistocene Eridanos stroomde al tijdens het Oligoceen (-40

milj.j.) door het gebied waar zich nu de Oostzee bevindt. Met het zand dat

de rivier vervoerde werd in de zuidelijk Oostzee, ongeveer op de plaats

van de huidige Bocht van Danzig, een delta opgebouwd. Samen met het

zand voerde de rivier barnsteen mee. De afzetting die daaruit

gevormd werd staat bekend als blauwe aarde, hoewel de eigenlijke kleur

van de kleihoudende zandlaag door de aanwezigheid van glaukoniet

eerder grijsgroen is dan blauw. De barnsteenhoudende laag wordt

momenteel in de Russische exclave Kaliningrad aan de Oostzee op grote

schaal geëxploiteerd. De hoeveelheid barnsteen is enorm. Iedere kubieke meter blauwe aarde bevat gemiddeld 2 kg barnsteen! Het is daarmee wereldwijd veruit de belangrijkste winplaats van barnsteen.

 

 

De Eridanos was in het Plio/Pleistoceen beslist niet een rivier zoals de Rijn, Maas of Waal van tegenwoordig. Het was een verwilderde rivier met talrijke deelstromen, die zand en grind transporteerden en dit in een delta afzetten. Dit proces heeft miljoenen jaren door kunnen gaan, waarbij enorme hoeveelheden sediment in de Noordzee en de oostelijke randgebieden werden aangevoerd en afgezet.	De Eridanos wordt ook wel 'Barnsteenrivier' genoemd. In het Vroeg-Tertiair zijn door erosie miljoenen kilo's barnsteen uit oude bosbodems op het Baltisch schild en Europees Rusland gespoeld en via rivieren naar secundaire ligplaatsen getransporteerd. Van daaruit is veel van dit barnsteen opnieuw door erosie en uitspoeling over grote delen van Noordwest-Europa verspreid geraakt. Dit proces gaat door tot op de dag van vandaag.
De 'blauwe aarde' wordt op hopen gezet en vervolgens met waterkanonnen in modder omgezet. De gevormde slurrie met barnsteen wordt weggepomt en elders gezeefd.	Overzichtsfoto van de grote barnsteengroeve Primorskogo bij Jantarnij in Kaliningrad, het voormalige Palmnicken in Samland (Oost-Pruisen).

 

 

 

Van het ooit zo grote en waarschijnlijk ook weelderige oerbos waar verschillende boomsoorten hars produceerden dat vele jaren later in hars veranderde, is letterlijk geen spaan overgebleven. Barnsteen is alles wat nog aan dit oerwoud herinnert. Vermoedelijk is het barnsteenbos veel omvangrijker geweest, dan op dit kaartje is aangegeven. Barnsteen dat in de Oekraïne gevonden wordt zou ook wel eens afkomstig kunnen zijn uit hetzelfde oerbos, dat overigens miljoenen jaren heeft bestaan. De barnsteenproductie, zoals meermalen gesuggereerd is, is beslist geen ziekte geweest van een 'barnsteen-den', zoals vaak wordt beweerd. Nog steeds is niet bekend welke boom of boomsoorten de hars waaruit barnsteen is ontstaan, hebben gevormd.

 

Het barnsteen is door erosie uit de oorspronkelijke Vroeg-Tertiaire

bosbodems in Scandinavië en Rusland gespoeld en door beken en rivieren

stroomafwaarts getransporteerd. Barnsteen is zeer licht waardoor het

uiteindelijk onder rustige omstandigheden in de zuidelijke Oostzee in

een delta is afgezet.
 

Bovenstaande foto geeft een beeld hoe we ons moeten voorstellen dat rivierwater in de loop van de tijd barnsteen uit bosbodems heeft gespoeld en in de stroombedding van de Eridanos heeft gebracht. In de zuidelijke Oostzee werd het fossiele hars door de Eridanos in een kleiig/zandige laag ('blauwe aarde') afgezet.	De laag met barnsteenhoudende 'blauwe aarde' bevindt zich in een gebied dat met pijlen is aangegeven. Alleen bij Jantarnij is de winning momenteel economisch haalbaar. Elders, zoals bij Chlapowo in Polen, ligt de afzetting (nog) te diep (ca. 65 meter).

 

Het vrijkomen van barnsteen is waarschijnlijk in de hand gewerkt

doordat het noorden van Scandinavië gedurende het Tertiair langzaam

omhoog is gekomen. Als gevolg hiervan nam het verval toe en daarmee

ook de erosie. Ook toename van de neerslag zal er toe hebben

bijgedragen dat de waterafvoer van de Eridanos groter werd. De sediment-

belasting nam toe doordat steeds meer erosiemateriaal beschikbaar kwam.

Dit werd stroomafwaarts gevoerd en in het zuidelijke Oostzeegebied

in een zich in westelijke richting uitbreidende delta afgezet.

 

 

 

 

 

 

Terug.

 

 

 

 

De Laat-Tertiaire en Vroeg-Pleistocene Eridanos

In de loop van het Mioceen en versterkt in het Plioceen begon het klimaat af te koelen. De eerste koude-

perioden kondigden zich aan. Door het grotere aanbod van sneeuw-

en ijssmeltwater stroomopwaarts in Scandinavië nam het waterdebiet van

de rivier aanmerkelijk toe. De toevoer van sediment was de oorzaak dat de delta van de Eridanos

zich in de zuidelijke Oostzee gestaag in westelijke richting uitbreidde en wel zo dat de monding van de rivier in het 

Plioceen in het gebied van de Duits/Deense Noordzee lag. Op het Duitse

eiland Sylt en westelijk daarvan voor de kust zijn grove grindhoudende

afzettingen van de Eridanos in de ondiepe ondergrond aanwezig. Ook het noorden

van ons land kreeg te maken met afzettingen van de Eridanos.
 

Op het Duitse eiland Sylt zijn o.m. langs de westkust opvallend witte zanden van de Eridanos ontsloten. Deze zgn. 'Kaolinsande' zijn prachtig gelaagd.	In het Laat-Plioceen zetten rivierarmen van de Eridanos ook in het noorden van ons land witte zanden af in een ondiep randgedeelte van de Noordzee. De gestage aanvoer van voornamelijk fijn zand leidde er toe dat zich een brede delta vormde, waardoor 'Nederland' boven water kwam. Deze fijnkorrelige witte zanden waren jarenlang te zien in een droge zandgroeve bij Emmerschans in Drenthe.

 
 

In het Laat-Plioceen en het Vroeg-Pleistoceen werd in Noord-Nederland een bijna 200 meter dik pakket zand afgezet. De Pliocene afzettingen bestaan uit merendeels fijnkorrelig kwartszand, maar gedurende het Vroeg-Pleistoceen werden vrijwel uitsluitend grove

zanden afgezet. Grind is weinig aanwezig. Waarschijnlijk was de

stroomsnelheid daarvoor te gering. Het zand is door zijn opvallend witte

kleur makkelijk te herkennen. Het aanwezige grind vormt meest dunne snoeren in het zand.

Het grind bestaat voornamelijk uit grijswitte (magmatische) kwarts en vezelige halftransparante kwartsiet, vergezeld van enkele zwarte lydieten en radiolarieten. Een karakteristiek bestanddeel van de grindfractie zijn zwaar verkiezelde

blauwzwart, paarsblauw tot blauwgrijs gekleurde kalksteentjes en fossielen. Ze zijn van Ordovicische ouderdom. Deze Laat-Pliocene en Vroeg-Pleistocene zandafzettingen van de Eridanos rekent men tot de Formatie van Peize.

 

 

In het Vroeg-Pleistoceen maakte Noord-Nederland deel uit van de grote Eridanos-delta.	Zo zou een van de hoofdtakken van de Eridanos er uit gezien kunnen hebben, toen deze in het Laat-Plioceen uitmondde in de Noordzee. Er werd hier een delta gevormd die zich in westelijke richting uitbreidde. Het witte zand dat in het Laat-Plioceen hier werd afgezet, is gemiddeld genomen erg fijnkorrelig.
De grofkorrelige zandafzettingen tonen vaak een onregelmatige scheve gelaagdheid. Dit duidt op zeer wisselende stroomsnelheden, typisch voor een verwilderde rivier.	Het zand dat de Eridanos uit Scandinavië naar ons land vervoerde, is zeer kwartsrijk. Veldspaat en andere minerale componenten komen nauwelijks voor. Wel bevat het zand wit, kleiïg verweringsstof (kaolien), dat ontstaan is uit verweerde veldspaat. Dat dit Eridanoszand in Duitsland 'Kaolinsand' genoemd wordt is daarom niet vreemd.

Terug
 

 

Verdieping

Lithostratigrafie en de Formatie van Peize
 

In de geologie is het gebruikelijk om de fysieke eigenschappen van sedimentlagen te beschrijven.

Dit noemt men lithostratigrafie. Om de laagopeenvolging en wisselingen daarin lithostratigrafisch

inzichtelijk te maken, onderscheidt men eenheden, die vaak weer uit een groep, een formatie, een

laagpakket of een afzonderlijke laag kunnen bestaan. Behalve ouderdom zijn kenmerken als

soort gesteente (zand, klei, veen), kleur, dikte, verweringsvorm, de mineraal- of fossielinhoud, maar

ook de onder- en bovengrens van belang. De lithostratigrafische eenheden zijn door herkenbare

laagbegrenzingen van elkaar gescheiden.

 

De Formatie van Peize is een lithostratigrafische eenheid die voornamelijk beperkt is tot

Noord-Nederland en het aangrenzende deel van de Noordzee. Aequivalenten van deze formatie zijn aanwezig

in het Duitse Emsland en vooral in Ostfriesland. Recentelijk is het totale sedimentpakket uit de Formatie

van Peize opnieuw gedefiniëerd. De eenheid omvat nu een groot deel van de vroegere Formaties

van Scheemda( Plioceen), Harderwijk en het onderste deel van de Formatie van Enschede.

 

Op enkele plaatsen in de provincie Groningen wordt de

Formatie van Peize samen met die van Appelscha in diepe zandzuigerijen aangesneden. Het zand

heeft een opvallend witte kleur. Vaak is er enig grind in aanwezig, dat

voornamelijk uit sterk afgerolde witte kwartsen en dito

kwartsieten bestaat, vergezeld van grindsteentjes van oostelijke herkomst (bontzandsteen, Thuringerwoudporfiertjes, radiolariet e.d.). 

 

 

 

 

In zandzuigerijen in Drenthe en Groningen wordt het grove grindhoudende rivierzand geëxploiteerd. Hoewel de samenstelling van het grind aanwijzingen geeft dat het meeste materiaal van oostelijke herkomst is (Formatie van Appelscha), is de kans groot dat het vooral gaat om omgewerkt en geremanieerd zand dat in de Elster-ijstijd door smeltwater in brede geulen is afgezet. Stuwing door opdringend landijs in de Saale-ijstijd hebben deze zanden in het Hondsruggebied tot bijna aan het aardoppervlak omhoog gestuwd.	Het opgezogen zand wordt vooral in de bouwwereld gebruikt. Het zand wordt afhankelijk van de gewenste kwaliteit en doeleinden in verschillende fracties gezeefd.
Kwartsgrind met veel bruinkoolstukken - Zuidlaren (Dr.). In de Formatie van Peize komen modderafzettingen voor met daarin zeer veel afgeronde fragmenten zwartbruin hout en stukken bruinkool.  De afronding maakt duidelijk dat het om verspoeld materiaal gaat. Tussen het bruinkoolhout komen sterk afgeronde, iets hardere, samengeperste rolstenen voor van zwartbruin bruinkool. Sommige daarvan bevatten kleine stukjes barnsteen (zie foto elders). Deze splinters barnsteen betreffen geen verspoeld Baltisch barnsteen. Barnsteen en bruinkool zijn afkomstig uit geërodeerde Oligocene en/of Miocene bruinkoolafzettingen in het oosten van Duitsland.	In de zuigerij bij Noordbroek kwamen tot voor enkele jaren van een diepte van ca. 30 meter grote hoeveelheden zwartbruine houtresten en bruinkool voor de zeef te liggen. Samen met de houtresten kwamen nog meer kluiten zeer plastische grijze klei mee. In dit opgezogen materiaal werden regelmatig fraaie stukken barnsteen gevonden. Klei en houtresten dateren hoogstwaarschijnlijk uit het Tiglien.
Zandzuigerijen in Friesland zuigen zand omhoog dat in de Elster-ijstijd door smeltwater in diepe, brede geulen is afgezet. Op veel plaatsen komen in het zand naast bruinzwart fossiel hout, ook fructificaties en barnsteen voor. Soms zelfs vrij veel. Bij zowel hout als barnsteen gaat het om verspoeld materiaal dat afkomstig is uit oudere afzettingen. Het lage soortelijk gewichtis oorzaak dat barnsteen en hout soms in nesten in het zand vormt, dat bij de productie en het zeven van het opgezogen zand door spoelwater bijeen gespoeld wordt. Het barnsteen op de foto is afkomstig van Eastermar in Friesland. Het is de buit van een kleine middag zoeken.	Het meeste barnsteen is troebel geel. De heldere stukjes zijn interessant omdat het hier gaat om hars dat uit de boom naar buiten is getreden. In het kleverige hars zijn allerlei kleine insecten gevangen, door nieuw hars overdekt en zo gefossiliseerd. Heel vaak zijn de dieren tot in de kleinste details bewaard gebleven. De insecten en dus ook het fossiele hars dateren uit het Eoceen (56 - 34 miljoen jaar geleden. In Scandinavië heerste toen een uitgesproken warm en nat klimaat.

 

 

 

 

Hogerop in de Formatie van Peize komen klei- en modderafzettingen

voor die, behalve verspoeld barnsteen, bijzonder veel, meest sterk afgerolde stukken zwart en zwartbruin

bruinkoolhout en bruinkool bevatten. Het zwartbruine, meest sterk

samengeperste fossiele hout en bruinkool is voornamelijk verspoeld

materiaal van vermoedelijk Tiglien ouderdom, dit laatste op grond van fructificaties van loof- en naaldbomen. Opvallend is de bijmenging

van sterk afgerolde stukken zwart bruinkool uit Miocene en

wellicht ook uit Oligocene bruinkoolafzettingen in het oosten van Duitsland.

In Zuidlaren (Dr.) en vooral in Noordbroek (Gr.) is de aanwezigheid van Tertiaire rolstenen van bruinkool

overtuigend aangetoond. Sommige bevatten zelfs zeer kleine partikeltjes barnsteen. Dit bruinkool zal door voorlopers van de Elbe uit bruinkoolgebieden in het oosten van Duitsland zijn aangevoerd. 
 

Samengeperst en glanzend door watertransport afgerond bruinkoolhout (naaldhout). In het oppervlak zijn talloze kleine putjes aanwezig van zandkorrels die in het betrekkelijk zachte hout indrukken hebben achtergelaten. Bijzonder is dat de houtresten nagenoeg zonder uitzondering van naaldhout zijn. Loofhout komt wel voor, maar dit onderscheidt zich door een lichtere tint duidelijk van het zwartbruine bruinkoolhout. Het loofhout is hoogstwaarschijnlijk van veel jongere datum, wellicht subrecent.

Samengeperste rolsteen van Tertiaire bruinkool (breukvlak) - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.). Bij het doorslaan van het betrekkelijk harde materiaal, komt het regelmatig voor dat in het bruinkool kleine partikels barnsteen voorkomen. Dit betreft autochtoon materiaal, dat niets te maken heeft met Baltisch barnsteen. Op verschillende plaatsen in het oosten van Duitsland bevat bruinkool in bepaalde niveau's kleine stukjes helder geel barnsteen.  Dit moet geproduceerd zijn door struiken en/of bomen die destijds in het bos groeiden, waaruit later ook de bruinkool is ontstaan.

 

 

 

Hierboven werd aangestipt dat in het kwartsgrind van de Eridanos sterk verkiezelde fossielen

voorkomen. De meeste zijn door riviertransport gebroken en/of sterk afgesleten. Veel van deze verkiezelingen, vooral

die van (tabulate) koralen, bestaan uit fragmenten van grotere kolonies. Aan de buitenzijde zijn ze van chalcedoon, dat grijs, grijsblauw tot zwart gekleurd is. Meer naar binnen gaat de verkiezeling over in grofkristallijne glazige of witte

kwarts. In de zwerfsteengeologie staan deze fossielen bekend als

lavendelblauwe verkiezelingen. Ze zijn te beschouwen als residuair verkiezeld

materiaal, afkomstig uit Ordovicische kalksteenlagen in het Zweeds/Fins/Russische gebied, die

tijdens het Laat-Krijt maar vooral in het Tertiair door chemische verwering en

oplossing zijn verdwenen.

 

 

De zandige afzettingen uit de Formatie van Peize met daarboven de

jongere afzettingen van de Formatie van Appelscha en ook die uit de Formatie van Urk vormen al tientallen jaren achtereen een

belangrijke bron van allerlei kwaliteiten industriezand. Deze zandafzettingen

exploiteert men in Noord-Nederland voornamelijk ‘nat’, in zandzuigerijen. Bijzonder is dat de afzettingen met grof rivierzand bijzonder zuiver zijn. Het kwartszand van de Eridanos en zijn zijrivieren bevat doorgaans zeer weinig verontreinigingen. 

In de provincies Groningen en Drenthe zijn deze zanden

een belangrijke bron van drinkwater. De zuiverheid van het water is zo groot dat bij Annen, oostelijk van de Hondsrug, grondwater wordt opgepomt dat als mineraalwater verkocht wordt.

 

Op twee plaatsen in Oost-Groningen (Alteveer en Sellingerbeetse) wordt het opgezogen vrij zuivere kwartszand gespoeld en in allerlei fracties gezeefd en daarna gedroogd. Verpakt in bigbags of in plastic zakken wordt het zand voor allerlei doeleinden gebruikt, zowel in binnen- als in het buitenland. Een veel gebruikte toepassing is die waarbij het zuivere kwartszand als filterzand wordt gebruikt.	Fijn grind uit de Vroeg-Pleistocene Formatie van Peize - Noordbroek (Gr.). Zowel zand als grind uit deze Vroeg-Pleistocene afzettingen zijn in hoofdzaak door de Eridanos uit Scandinavië en het noordwesten van Rusland naar ons land getransporteerd. De sterke chemische verwering, die bovendien miljoenen jaren heeft geduurd, heeft in het zand nagenoeg alle verweerbare minerale bestanddelen opgelost. Alleen het zeer resistente kwarts bleef over. Ondanks de verschillen in kleur bestaan alle rolsteentjes op de foto uit kwarts of een variëteit daarvan.
Op verschillende plaatsen in Drenthe en Groningen wint men van tientallen meters diepte uit grondwaterputten zeer zuiver grondwater. Het water uit deze vroeg-Pleistocene Eridanoszanden behoort tot het schoonste in ons land. Zuivering vindt nagenoeg alleen plaats om het aanwezige ijzer er uit te halen.	Net oostelijk van Annen, in het Hunzedal bevindt zich de bottelarij Het Hunzedal. Men wint via bronputten kwalitatief zeer goed water dat zo'n 1000 jaar geleden als regenwater naar beneden kwam! Het grondwater pomt men van 150 meter diepte omhoog. Na zuivering wordt het als mineraalwater Anl'eau verkocht.
Zand uit de Formatie van Peize bevat relatief veel blauwachtige zandkorrels - Noordbroek (Gr.). Blauwe kwartskorrels gelden als gidskorrels. Ze zijn afkomstig uit verwerend graniet met blauwe kwarts. Deze graniettypen komen in Midden-Europa niet voor, in Scandinavië daarentegen vrij veel.	Detail van Uppsalagraniet  - Zwerfsteen van Een-West bij Norg (Dr.).  Karakteristiek voor deze graniet is blauwe kwarts. Uppsalagraniet vormt in de omgeving van de Zweedse stad Uppsala een klein massief te midden van vergelijkbare wit/zwarte granieten. De intensiteit van de blauwe kleur is bij deze graniet variabel.

 

 

De zuiverheid van deze kwartszanden heeft nog een ander voordeel. Zowel in Alteveer (Zandwinning Het Noorden) als in het Oostgroningse Sellingerbeetse (Kremer Zand en Grind B.V.) wint men zand van de Eridanos ook voor doeleinden die niet met huizenbouw of het maken van beton te maken hebben. Een deel van het gewonnen zand wordt gespoeld en daarna gedroogd. In verschillende fracties gezeefd en verpakt worden zand en fijngrind voor allerlei toepassingen, bijvoorbeeld als filter- en laboratoriumzand over de hele wereld geëxporteerd.

 

Kenmerkend voor het zand uit de Formatie van Peize zijn de talrijke

glanzend afgeronde lichtblauwe kwartskorrels. Ze wijzen op een

herkomst uit Scandinavië. Vooral in Zweden en Finland komen talrijke granietsoorten voor

met (licht)blauwe kwarts. Deze granietsoorten zijn in overig Europa zeldzaam. Voor een aantal gidsgranieten uit de provincie

Småland en Uppland in Zweden is de blauwe kleur van de kwarts zelfs

karakteristiek (Flivikgraniet, Vanevikgraniet, Barnarpgraniet en Uppsalagraniet). Ook een aantal rapakivigranieten, vooral die uit de rapakivigebieden van Laitila en Kökar in

Zuidwest-Finland, bevatten soms prachtig blauwe, tot 1,5 cm grote kwartseerstelingen.

 

 

 

Eerstelingkristal van blauwe kwarts in een porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Haren (Gr.).	Flivikgraniet uit de Zuidzweedse provincie Smaland bezit blauwe kwarts - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

 

 

 

Gedurende zijn bestaan, met name op het eind van het Tertiair en in het Vroeg-Pleistoceen heeft de Eridanos een enorme hoeveelheid sediment in het zuidelijke Oostzeegebied, in Denemarken, Noord-Duitsland, Noord-Nederland en het Noordzeegebied afgezet. Alleen al voor de Noordzee gaan schattingen in de richting van zo’n

62.000 km³! Voor het grootste deel is dit afkomstig van een verweringdek dat ooit op grote delen van Scandinavië en Noord-Rusland moet hebben gelegen. Een geringer, maar toch ook nog een aanmerkelijke hoeveelheid zand en grind is door zijrivieren van de Eridanos uit Midden-Europa aangevoerd. Voorlopers van de Elbe (Saale) en Wezer tekenden hiervoor. Het ooit zo omvangrijke verweringsdek op het Baltisch schild is gedurende het Vroeg-Pleistoceen geërodeerd en door de Eridanos afgevoerd. Het gevolg was dat vrijwel overal op het Baltisch Schild de oude Precambrische en Paleozoïsche rotsondergrond weer aan het oppervlak kwam. In de glaciale perioden daarna zijn door het gletsjerijs ongetwijfeld heel wat meters rotsbodem afgeschuurd en afgebroken. 


De kou tijdens het Menapien (-1,2 tot – 1,07 miljoen jaar geleden) ging gepaard met een grote landijsuitbreiding. Het ijs nam bezit van de brede bedding van de Eridanos, die een natuurlijke laagte in het Scandinavische landschap vormde en schoof hierin zuidwaarts. Het heeft er alle schijn van dat het landijs in deze ijstijd zo ver naar het zuiden opschoof dat het wellicht tot vlakbij ons land heeft gereikt. Voor de Eridanos had de vorming van het landijs grote gevolgen. Deze machtige rivier verdween door het opdringende ijs voor een groot deel van de kaart. De aanvoer van zand en grind uit het noorden verminderde. Vanuit het oosten uit Duitsland werd nog wel verweringsmateriaal aangevoerd. Tijdens het eerste glaciaal van het Cromerien (Cromerien A), ca. 700.000 jaar geleden, hield die aanvoer ook op. Het ooit zo omvangrijke stroomstelsel van de Eridanos was definitief verleden tijd.

 

 

 

Noordelijke zwerfstenen

In afzettingen uit het Menapien? komen in Noord-Nederland talrijke gebleekte en vaak ook uitgeloogde zwerfstenen voor, zowel van noordelijke als van oostelijke herkomst. Jaren achtereen boden keienstorten in de zandzuigerij van Vos en Zeldenrust in Ellertshaar een goede gelegenheid hierin te verzamelen. Uit de aanwezigheid van met name bepaalde granofierische en ignimbrietische rapakivizwerfstenen concludeerde wijlen J.H.Zandstra (RGD-Haarlem) destijds, dat deze een aanwijzing vormden voor een Menapien-ouderdom. 

 

 

 

Vergletsering van de hogere delen in Scandinavië was de oorzaak dat ijsmassa's via natuurlijke laagtes waarschijnlijk voor de eerste maal tijdens het Menapien, ca. 1 miljoen jaar geleden, het brede stroomdal van de Eridanos opvulden. Dit was waar zich nu de Botnische Golf bevindt. Hierdoor werd de afvoer van zand en grind naar het Noordzeebekken onderbroken of in ieder geval sterk verminderd.	Groot stuk troebel geel barnsteen  - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Opmerkelijk is de aanwezigheid van een plat vlak met daarop parallel verlopende groeven en krassen. Dit zijn onmiskenbaar gletsjerkrassen! Het stuk barnsteen is onverweerd. Het is daarom uitgesloten dat het om een oppervlakte nabije vondst zou kunnen gaan, afkomstig uit de keileemafzetting in Ellertshaar. Dit stuk zal tijdens het Menapien of wellicht waarschijnlijker in het latere Cromerien met drijvend grondijs over onbekende afstand in een smeltwaterrivier stroomafwaarts zijn verplaatst.
Op de keienstorten in Ellertshaar waren naast talloze noordelijke zwerfstenen ook veel grote stukken rossig rode bontzandsteen (Trias) te vinden. Bontzandsteen is door voorlopers van de rivier de Wezer uit Midden-Duitsland aangevoerd. Vooral het gebied zuidelijk van Hannover komt hiervoor in aanmerking. Dergelijk grote stenen zijn met drijvend grondijs stroomafwaarts vervoerd.	Verkiezeld en gebleekt naaldhout - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Verkiezeld hout, vooral de gebleekte stukken, komt in het oostelijk grind betrekkelijk veel voor. Het zijn merendeels wortelfragmenten van grote bomen die in de zandbodems onder de bruinkoollagen verkiezeld zijn geraakt. Talloze grote en kleine fragmenten zijn uit hun oorspronkelijke afzettingen geërodeerd en met grondijs naar ons land getransporteerd.

 

 

Het zwerfsteengezelschap op de keienstorten van Ellertshaar is bijzonder van samenstelling.  Elders in zandzuigerijen in

Oost-Drenthe en Oost-Groningen zien we een vergelijkbaar beeld, hoewel minder 'uitbundig' dan in Ellertshaar. De hoeveelheid zwerfstenen is er minder, maar ook de grootte ervan verschilt. Het zwerfsteengezelschap bestaat uit een mengeling van oostelijke, uit Duitse middelgebergten afkomstige, zwerfstenen en Scandinavisch materiaal. Onder het oostelijke materiaal komen veel vulkanieten voor uit het Thüringerwoud, naast soms zeer grote, rossig rood gekleurde bontzandstenen. Deze worden vergezeld van zandsteentypen uit Mesozoïsche afzettingen in het Wiehengebergte en het Teutoburgerwoud in Duitsland. Regelmatig worden ook grote stukken verkiezeld Tertiair bruinkoolhout uit het oosten van Duitsland gevonden.  

 

Onder de noordelijke zwerfstenen bij Ellertshaar komen veel opmerkelijk veel rapakivi's voor vergezeld van talrijke rode oostzee-

porfieren. Opvallend bij deze laatste is het relatief hoge percentage typen met een eutaxitische

(lees ignimbritische) structuur. Verder komen van deze Oostbaltische porfiersoort ook varianten als vulkanische breccies en agglomeraten voor. Verder worden regelmatig zwerfstenen gevonden die afkomstig zijn uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen. Rhombenporfier komt regelmatig voor, naast larvikiet, nordmarkiet en ook ekeriet.

 

Het ligt voor de hand te denken dat het noordelijke materiaal afkomstig is uit een ter plaatse aanwezige keileemafzetting uit de Saale-ijstijd. Dit is echter niet waarschijnlijk. Ten eerste wordt voorafgaand aan de zandexploitatie deze keileemlaag afgevoerd. In de tweede plaats wijken de zwerfkeien uit de keileem in verweringsgraad en samenstelling duidelijk af van de stenen op de keienstorten. De typensamenstelling van de zwerfsteenrapakivi's is anders van die van grotere diepte. Dit geldt vooral voor de rode Oostzeeporfieren. Eutaxietische typen , vulkanische breccies en dito conglomeraten komen nauwelijks in de Saalekeileem voor. We vinden daarin vrijwel uitsluitend de dichte, massieve vorm van rode Oostzeeporfier. Oslogesteenten ontbreken ten ene male in de bovenliggende Saalekeileem.

 

Rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Groningen. Dit is het meest gevonden type: de dichte vorm. Karakteristiek zijn de kleine grijze hoekige kwartsjes. De kleine eerstelingen van kaliveldspaat vallen door hun iets donkerder tint nauwelijks op.	Rode Oostzeeporfier, gebleekt eutaxitisch type - Ellertshaar (Dr.).  Dit type toont talrijke parallel verlopende, donkerder getinte strepen (fiamme) naast deels geresorbeerde, bruinzwarte fragmenten basisch gesteente.
Agglomeratisch type rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Detail van de foto hiernaast. De donkere fragmenten in deze agglomeraat zijn van hetzelfde type porfier.
Vulkanische breccie van rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Het grote bruinrode fragment met de donkere ronde kwartseersteling, is bruine Baltische kwartsporfier.	Vulkanische breccie van rode Oostzeeporfier - Ellertshaar (Dr.). De licht grijsgroene gesteentefragmenten, rechtsboven en iets links van het midden zijn twee fragmenten basisch gesteente, vermoedelijk omgezette paleobasalt.

De gebleekte zwerfstenen op de keienstorten tonen voor een deel weinig sporen van afronding door smeltwatertransport. Dit kan duiden op smeltwatertransport in/op drijvend grondijs. Illustratief is de vondst bij Ellertshaar van een groot kwetsbaar stuk onverweerd barnsteen met gletsjerkrassen. Het vlak afgeslepen, gekraste oppervlak duidt primair op ijstransport. Het stuk barnsteen is zonder twijfel afkomstig uit dieper gelegen, oudere afzettingen.

 

Geconcludeerd kan worden dat het gezelschap noordelijke zwerfstenen op de keienstorten in Ellertshaar niet afkomstig is uit de bovenliggende Saalekeileem. De stenen zijn zonder twijfel afkomstig uit dieper gelegen fluvioglaciale afzettingen. Zoals hierboven aangestipt komen ook elders in Noord-Nederland en Noordwest-Duitsland op enige diepte vergelijkbare niveau's voor met gebleekte en deels uitgeloogde zwerfstenen. Deze zwerfsteenhorizonten dateren vermoedelijk uit het Cromerien C, een glaciale periode die voorafging aan de Elster-ijstijd en die gepaard ging met een grote landijskap. Het is niet onmogelijk dat het noordelijke materiaal in Ellertshaar ook uit het Cromerien C stamt. Het laatste woord is hierover niet gezegd.

 

 

 

 

Ekeriet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Rhombenporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

 

De oorspronkelijke bedding van de Eridanos en zijn zijrivieren werd in de loop

van het Pleistoceen door opeenvolgende landijsuitbreidingen steeds verder

uitgeruimd. Toch zijn de contouren van de rivier op de landkaart nog wel te herkennen.

Als we kijken naar het verloop van de Botnische Golf en in het verlengde

daarvan naar de Oostzee met zijn merkwaardige ombuiging naar het westen, dan is

het niet moeilijk daarin de loop van een rivier te herkennen, met daar aan toegevoegd de Finse

Golf en de Golf van Riga als samenvloeiingspunten van zijrivieren.

 

 

Terug.

 

 

De invloed van Oer-Elbe en Oer-Wezer

In het Vroeg-Pleistoceen werd zandig verweringsmateriaal ook uit anderen delen

van Europa door rivieren naar ons land vervoerd. Uit het midden en het oosten van Duitsland is

eveneens veel zand en grind in de bodem van Noord-Nederland terecht gekomen. Tienduizenden

jaren achtereen maakten voorlopers van de Elbe en de Wezer

deel uit van het stroomstelsel van de Eridanos. De sedimenten die deze

rivieren hier hebben afgezet rekent men tot de Formatie van Appelscha. Het grind hierin

is door zijn gevarieerde samenstelling bonter van uiterlijk dan grind uit de Formatie van Peize

 

Terzijde

Barnsteen en bruinkool in de bodem van Noord-Nederland
 

In de Formatie van Peize komen één of meer niveau's voor met klei- en modderafzettingen met daarin bijzonder veel verspoelde bruinkool- en houtresten. De stukken fossiel hout zijn in hoofdzaak samengesteld uit naaldhout en zijn doorgaans sterk afgerond. Dit laatste impliceert transport door rivierwater. De opgezogen zwartbruine fragmenten hout en bruinkool gaan af en toe vergezeld van barnsteen, soms zelfs in vrij grote hoeveelheden. Tussen de houtresten komen sterk afgeronde rolstenen voor van samengeperst zwart bruinkool. In sommige daarvan worden kleine partikels barnsteen aangetroffen. Het is zeer waarschijnlijk dat we hier te maken hebben met verspoeld bruinkool uit Oligocene en/of Miocene bruinkoolafzettingen en voor het barnsteen wellicht met materiaal dat afkomstig is uit bruinkoolzanden uit het oosten van Duitsland.

De klei- en modderafzettingen in de Formatie van Peize dateren uit het Tiglien. Tussen de houtresten worden regelmatig fossiele okkernoten (Juglans bergomensis) gevonden, vergezeld van meest sterk afgesleten vruchtkegels van Pinus (pijnboom) en Picea (spar). Of al het hout- en bruinkoolmateriaal afkomstig is uit Oostduitse bruinkoolafzettingen, is niet waarschijnlijk. Een deel lijkt van jongere datum te zijn. Nader onderzoek zal dit duidelijk moeten maken.

Een deel van het fossiele plantaardige materiaal zal door voorlopers van de Elbe (=Saale rivier) naar onze streken zijn getransporteerd. De lage soortelijke massa staat zo'n lange transportweg niet in de weg. Afhankelijk van de stroomsnelheid van het rivierwater, zal een deel van het material in zwevende toestand zijn vervoerd.

Sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw is bekend dat in het oosten van Duitsland in sommige afzettingen van Tertiair bruinkoolzand grote hoeveelheden verspoeld barnsteen voorkomen. Deze zanden zijn van mariene oorsprong en zijn tussen afzonderlijke bruinkoollagen ingeschakeld. Het barnsteen blijkt na onderzoek nagenoeg identiek te zijn aan Baltisch barnsteen. Vanaf 1975 is door de toenmalige Oostduitse regering besloten deze barnsteenhoudende zanden in een bruinkoolgroeve bij Bitterfeld bij Leipzig, te gaan exploiteren. De geschatte voorraden barnsteen bedroegen destijds vele tienduizenden kilo's.

Na de 'Wende' heeft men de winning van barnsteen bij Bitterfeld nog tot 1992 voortgezet. Daarna is men ermee gestopt. Het was niet langer rendabel. Vervolgens heeft men het enorm uitgestrekte terrein van de bruinkoolgroeve Goitsche bij Bitterfeld, waar deze barnsteenhoudende zandlagen voorkwamen, vol water laten lopen. Het gebied is sindsdien veranderd in een recreatie- en natuurgebied met in de ondergrond nog steeds een grote schat aan barnsteen.

In het Laat-Tertiair en in het Vroeg-Pleistoceen zijn op verschillende plaatsen in het oosten van Duitsland bruinkoolafzettingen en mariene bruinkoolzanden door rivierwater aangesneden en geërodeerd. De vrijgekomen erosieproducten werden via rivieren in het stroomstelsel van de Eridanos gebracht en verder richting Noordzee getransporteerd. De bodem in Noord-Nederland en die in het noorden en noordwesten van Duitsland is plaatselijk rijk aan barnsteen. Talrijke stukken zullen via een aantal tussenstappen afkomstig zijn uit het Oostzeegebied. Zeker een deel van het barnsteen, zeker in dieper gelegen afzettingen is weliswaar eveneens afkomstig uit het Oostzeegebied, maar lijkt na een vele miljoenen jaren durende omweg, via het oosten van Duitsland met rivierwater ook in ons land terecht te zijn gekomen.

 

 

 

 

De eerste Nederlandse geoloog W.C.H.Staring merkte de Duitse herkomst 

van verschillende steensoorten in het oostelijke grind al op, toen hij in 1858 schreef:
 

 

 

 

 

Grind uit de Formatie van Appelscha - Ellertshaar (Dr.). Het gezeefde grind is gevarieerder en ook kleuriger dan het kwartsgrind uit de Formatie van Peize (zie hiernaast). Te herkennen zijn zandstenen, waaronder veel bontzandstenen, radiolarieten, lydieten en porfiertjes uit het Thüringerwoud	Kwartsgrind uit de Formatie van Peize - Noordbroek (Gr.). Dit is grind van noordelijke herkomst dat door de Eridanos uit Scandinavië is aangevoerd. Het grind is uiterst kwartsrijk.

 

 

Met de steensoorten uit de Mindense gebergten zal Staring destijds de talrijke

grijswitte, geelbruine en roodachtige zandstenen bedoeld hebben, vergezeld van fossielen van Jura-ammonieten en

Krijtsponzen. Veruit het belangrijkste grindcomponent in de

Formatie van Appelscha wordt echter gevormd door witte kwarts. Dit veroorzaakt mede de

overwegend lichte tint van het grind. Naast veel melkkwartsen die vaak uit dichte

halftransparante kwartsieten blijken te bestaan, komen ook veel witte gangkwartsen

voor. Deze laatste zijn afkomstig uit Paleozoïsche gesteenten uit Duitse

Middelgebergten en wellicht ook nog uit gesteenten in Polen en Tsjechië. Aangezien het

onderscheid tussen beide kwartstypen niet altijd te maken is, vat men melkkwarts en gangkwarts

doorgaans samen als witte kwarts.

 

 

Grindhoudend zand uit de Formatie van Urk met o.m. witte kwarts, zandsteen en radiolariet Emmerschans (Dr.). Zand en grindbestanddelen zijn weliswaar door de Rijn afgezet, de bestanddelen zelf zijn afkomstig uit geërodeerde oudere rivierafzettingen. Rijn-eigen materiaal is vrijwel uitsluitend in de fijne zandfractie te vinden. Het zijn zwarte vulkanische mineralen (augiet) uit de vulkanische Eifel in Duitsland. Bijzonder zijn de vondsten van een tweetal grote vulkanische zwerfstenen, die als 'dropstone' in deze zanden ingebed waren. De ene was een violetpaars verweerde, sterk vesiculaire basalt, de andere was een zwerfsteen van lichtkleurige tuf. Beide zijn zonder twijfel afkomstig uit de vulkanische Eifel.

 

 

 

Veel voorkomende steensoorten in grind van oostelijke herkomst zijn de zeer variabele, pastelkleurige

vulkanieten uit Saksen-Anhalt, Saksen en vooral uit

het Thüringerwoud. Het zijn voornamelijk zeer silicarijke porfieren (paleorhyolieten). De meeste zwerfsteentjes die hier gevonden worden komen in meerderheid uit het Thüringerwoud. Grindsteentjes van kiezelige grijsgroene radiolariet, zwarte

lydiet en opvallend horizontaal gestreepte ignimbrietische porfiertjes zijn zeer

waarschijnlijk uit Saksen en het Ertsgebergte aangevoerd. Behalve deze zijn in het oostelijke grind ook nog andere

gesteentesoorten te vinden, kiezeloölieten bijvoorbeeld en allerlei soorten (Mesozoïsche) zandsteen,

conglomeraat, cementkwartsiet, kleine agaatjes en paarse kiezelsteentjes

van amethist. 

 

Samenvattend, afgezien van witte kwarts wordt het oostelijk grind vooral gekenmerkt door het voorkomen van lydiet/radiolariet, Thüringerwoudporfier en heel veel rolsteentjes van rossig getinte en geelbruin gebleekte bontzandsteen.

 

 

 

Gangkwarts met kwartskristallen.	Witte kwarts (= kwartsiet, metamorf).	Witte kwarts (=kwartsiet, diagenetisch type).
Zwak blauwpaars gekleurde amethist (kwarts).	Kiezeloöliet.	Bontzandsteen met krimpscheurenpatroon.
Radiolariet.	Radiolariet met oxidatievlekjes.	Lydietbreccie.
Cementconglomeraat.	Thüringerwoudporfier, normaal rhyolietisch type.	Thüringerwoudporfier, rhyolietisch type met grote eerstelingen.
Paleorhyoliet, ignimbritisch type. Dit type en die van hiernaast komen waarschijnlijk uit Saksen.	Palaeorhyoliet, ignimbritisch type.	Thüringerwoud sferolietporfier.

 

 

Terug.

 

 

 

Heel bijzonder zijn vondsten van cementconglomeraat, een keihard geelwit

kiezelgesteente dat voor een belangrijk deel uit rolstenen van witte halftransparante

kwarts bestaat, soms vergezeld van zwarte lydiet en verkiezeld hout.

Het bindmiddel, de matrix, bestaat uit een dicht kiezelig kwartszandmengsel

dat onder de loep aan voegencement doet denken. Dit conglomeratisch gesteente is

alleen bekend uit Bohemen in Tsjechië en wellicht ook uit de omgeving van Helmstedt in Duitsland.

 

Conglomeratische cementkwartsiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Heel bijzonder zijn de sporadische vondsten van conglomeratische cementkwartsiet. De rolstenen erin bestaan vrijwel uitsluitend uit witte kwarts. Soms komt ook verkiezeld hout voor en zwarte lydiet. De herkomst van het gesteente moet gezocht worden in Bohemen in Tsjechië, mogelijk ook bij Helmstedt in Duitsland.

 

 

 

 

Lavendelblauw verkiezelde fossielen

Het herkennen van grindstenen is vooral voor beginnende stenenverzamelaars een uitstekende opstap naar ingewikkelder gesteentesoorten. Het sortiment iseen stuk geringer dan onder noordelijke zwerfstenen. Bovendien is de meerderheid van sedimentaire herkomst, lees zandstenen. lydiet en radiolariet.  Dit maakt het herkennen niet zo ingewikkeld. Toch zijn er maar weinig amateurgeologen die zich op het herkennen en verzamelen van grindstenen hebben toegelegd. De meeste aandacht gaat uit naar verkiezelde fossielen die in relatief grote aantallen in deze Vroeg-Pleistocene zanden te vinden zijn. Vooral het grind uit de Formatie van Appelscha is er relatief rijk aan.

 

Het bekendst zijn Ordovicische sponzen met als voornaamste vertegenwoordigers

Aulocopium en Astylospongia. Minder opvallend maar zeker niet minder

gevarieerd zijn de talloze meest kleine verkiezelde fragmenten van tabulate koralen. De belangrijkste

en meest gevonden soorten hiervan worden samengesteld door favosieten en

heliolieten. Hoewel veruit de meeste van Ordovicische ouderdom zijn, komen

in vrijwel iedere verzameling soorten voor van Vroeg-Silurische (Llandovery)

tabulaten zoals Heliolites interstinctus.
 

 

 

Lavendelblauwe verkiezeling - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.). Het betreft een fossielrijke verkiezelde kalksteen van Ordovicische ouderdom met rugose en tabulate koralen, stromatoporen en resten van trilobieten. Deze steen is een verkiezeld restant van ooit uitgestrekte Ordovicische kalksteenafzettingen in het noorden van Scandinavië en in aangrenzend Rusland. Deze kalksteenlagen zijn in de perioden voorafgaand aan het Pleistoceen door oplossing verdwenen. Alleen de verkiezelde partijen en dito fossielen bleven over. Deze zijn als losse rolstenen door de Eridanos zuidwaarts verplaatst, tot in ons land.

 

 

Onderzoek aan met name de Paleozoïsche sponzenfauna in deze rivierzanden werpt

langzamerhand steeds meer licht op de mogelijke herkomstgebieden van het verkiezelde fossiele

materiaal. Vaak wordt aangenomen dat het herkomstgebied van de

lavendelblauwe verkiezelingen in de noordoostelijke Oostzee gezocht moet

worden, immers daar komen nog op uitgebreide schaal kalksteenafzettingen voor uit het

Ordovicium. Ook de zuidelijke Botnische Golf komt hierbij in beeld. Toch komt de

fossiele fauna in de afzettingen daar in het geheel niet overeen met de soortensamenstelling

in onze Pleistocene zanden. Vooral de sponzenfauna wijkt erg af, zowel in sortiment als in aantallen.

 

 

Uit studies aan verschillende sponzencollecties van particulieren en musea in

Scandinavië en de Baltische staten komt langzamerhand een beeld naar voren

dat het herkomstgebied van de lavendelblauwe verkiezelingen op het Baltisch schild wellicht meer in

noordoostelijke richting moet worden gezocht, tussen het Russische

St.Petersburg en de Witte Zee in. Het laatste woord is hierover nog niet

gezegd. De moeilijkheid is dat de oorspronkelijke kalksteenafzettingen, waar deze fossielen al in verkiezelde toestand in aanwezig waren, door verwering en oplossing geheel zijn verdwenen. Een andere moeilijkheid is dat opeenvolgende glaciaties op het Baltisch schild vrijwel iedere reconstructie van mogelijke transportwegen van deze fossielen vernietigd hebben. Niet alleen de moedergesteenten van deze fossielen zijn niet meer aanwezig, ook evt. Laat-Tertiaire en Vroeg-Pleistocene rivierzanden met daarin verkiezelde sponzen en koralen zijn in het hoge noorden niet bewaard gebleven.

 

 

 

Spons (Aulocopium aurantium).	Spons (Astylomanon praemorsa).	Spons (Carpospongia globosa), doorsnede.
Spons (Hindia fibrosa).	Spons (Syltrochus ingemariae).	Bovenzijde solitaire rugose koraal.
Paleofavosites sp. Onderzijde kolonie.	Paleofavosites sp.. Overlangse doorsnede.	Saffordephyllum sp., ook een favosiet-achtige.
Propora conferta, een helioliet. Bovenaanzicht kolonie.	Sarcinula luhai, ook wel raderkoraal genoemd.	Clathrodictyon sp., een stromatoporoïde spons.

 

 

 

Terug