Granieten staan bekend om hun enorme gevarieerdheid, maar gaat het om structuur, kleurtekening en mineralogische inhoud, dan legt graniet het af tegen gneis. Er zijn bandgneizen, adergneizen, ogengneizen, glimmergneizen, granaatgneizen, orthogneizen, paragneizen enz. enz. Mocht een verzamelaar ooit het plan hebben opgevat om een complete verzameling gneizen aan te leggen.....Niet aan beginnen. Een mensenleven is daarvoor te kort, ook al beperkt iemand zich tot noordelijke zwerfstenen.
Gneizen zijn metamorfe gesteenten met een gestreept uiterlijk.
Hoewel de minerale inhoud veelal overeenkomt met die van graniet,
zijn gneizen aan hun 'gelaagde' structuur meteen te herkennen. De
meeste gneizen bestaan uit kaliveldspaat, plagioklaas, kwarts en biotiet.
De gestreeptheid van gneis komt doordat de mineralen in het gesteente
door gerichte druk en een verhoogde temperatuur gedeformeerd zijn en parallel aan elkaar zijn gerangschikt. Bij
glimmermineralen als biotiet en muscoviet blijkt dit heel duidelijk.
De strepen in gneisgesteenten suggereren laagjes, maar in de meeste
gevallen zijn het vlakke of lensvormige opeenhopingen van mineralen.
Op doorsnede vormen zij afwisselend gekleurde strepen en bandjes.
 |
 |
 |
Biotietgneis - Zwerfsteen van Walchum (Dld.).De biotiet in het gesteente vormt korte zwarte strepen. De bruinrode vlekjes zijn roestplekjes. |
Stengelgneis - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).Dit type gneis noemt men zo omdat de minerale bestanddelen in lange dunne strepen naast en boven elkaar zijn gerangschikt. |
Geplooide gneis - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).Op grote diepte reageren metamorfe gesteenten enigszins plastisch. Bij een gerichte druk kan het gesteente geplooid raken. |
De splijtbaarheid van glimmer maakt dat gneizen makkelijk met de
hamer zijn te splijten. In steengroeves maakt men hiervan gebruik
om het gesteente in vlakke platen te splijten. De platen steen worden
vervolgens voor allerlei doeleinden gebruikt, waaronder de toepassing
als dakpan!
Gneizen zijn door omzetting bij hoge druk en een sterk verhoogde temperatuur uit andere
gesteenten ontstaan. Dit proces heeft zich voltrokken op grote diepte
in de aardkorst. Het oorspronkelijke gesteente kan zowel magmatisch
als sedimentair zijn. De meeste gneizen ontstonden uit granieten,
porfieren en... andere gneizen, maar ze kunnen ook gevormd worden
uit zandstenen, arkoses en kleiïge gesteenten. In het eerste geval
spreekt men van orthogneizen en die welke gevormd zijn uit sedimentaire
gesteenten noemt men paragneizen. Bij zwerfstenen is het meestal niet
mogelijk om het verschil vast te stellen.
De voornaamste bestanddelen van gneis zijn kaliveldspaat, kwarts en
biotiet, met daarnaast een wisselende hoeveelheid plagioklaas. Veelal
is kaliveldspaat in het gesteente het kleurend bestanddeel.
Daarnaast komen mineralen voor als hoornblende, granaat, zilvervezelige
sillimaniet, muscoviet, biotiet e.d. Gneis noemt men vaak naar
een of meer van de aanwezige mineralen in het gesteente. Zo kennen
we biotietgneis, muscovietgneis, hoornblendegneis, biotietgranaatgneis enz.
 |
 |
 |
Migmatietgneis - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.).Namen van gneizen zijn vaak beschrijvend naar uiterlijk of naar opvallende minerale bestanddelen. Deze migmatietgneis bevat grote kristallen en aggregaten van rode granaat. |
Myloniet-ogengneis - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).Het gesteente dankt zijn naam aan nieuw gevormde oogvormige kaliveldspaten. Deze grote kristallen noemt men porfyroblasten. |
Myloniet-ogengneis - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).Plagioklaas, kwarts en biotiet zijn in golvende strepen om de grote kaliveldspaten gerangschikt. |
 |
 |
 |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Dynamometamorfose is de oorzaak dat de korrelige mineralen in de gneis uitgewalst zijn tot dunne strepen. |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).De kwarts in het gesteente vormt lange smalle grijskleurige strepen. De geelwitte strepen zijn van veldspaat. Door rekristallisatie is daarin nieuwvorming opgetreden, hetgeen te zien is aan de korreling. |
Myloniet-ogengneis, detaiI - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).De oranje kaliveldspaatogen zijn door druk vervormd en intern geheel verbrijzeld (kataklase). De korrelige structuur van de veldspaat doet denken aan zandsteen. De donkere tussenmassa is sterk gedeformeerd en uitgewalst (mylonitisatie). |
Op doorslag tonen gneizen, vooral de glimmerrijke typen, sterk
glinsterende splijtvlakken. In veel granietgneizen smeren de platte
glimmerblaadjes zich golvend om de hardere vaak lens- of amandelvormige
aggregaten heen van kwarts, veldspaat en granaat.
Glimmerrijke gneizen, vooral die met biotiet zijn gevoelig voor verwering,
waarbij dit zwarte mineraal vaak verweert tot goudglanzende schubjes.
Niet alleen vallen deze gesteenten ten prooi aan chemische verwering, ook als het om
drukbelasting gaat, bezwijken glimmergneizen vrij makkelijk. In keileem
afzettingen komt het regelmatig voor dat zwerfstenen van biotietgneis in
de leem tot gruis zijn vervallen. Of de verbrijzeling al tijdens het ijstransport
in de ijstijd heeft plaats gevonden, is niet duidelijk. Het is vrijwel niet
mogelijk om de stenen heel uit de leem te bevrijden.
Hieronder zijn een aantal verschillende typen gneizen afgebeeld.
Biotietgneizen
 |
 |
Biotietgneis - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.). |
Biotietgneis - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.). |
 |
 |
Biotietgneis - Zwerfsteen van Borger (Dld.). |
Leptietgneis - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.).Deze naam wordt gereserveerd voor zeer fijnkorrelige gneizen. Leptieten zijn verwant aan helleflint. |
Pegmatietgneizen
 |
 |
Pegmatietgneis - Zwerfsteen van Borger (Dld.).Gneizen als op de foto komen vooral voor in het zuidwestelijk kustgebied in Zweden. Het is een variabel type gidsgesteente dat bekend is onder de naam 'Vlammenpegmatiet'. Vlammenpegmatiet bevat banen, slierten en vlekken van (geel)witte plagioklaas. |
Pegmatietgneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Naast Vlammenpegmatieten komen uit hetzelfde gebied in Zuidwest-Zweden ook typen voor zonder plagioklaas. Die typen noemt men 'Gedeformeerde bonte pegmatiet'. |
Tweeglimmergneizen
 |
 |
Tweeglimmergneis - Zwerfsteen van Kasseedorf (Dld.).Deze gesteenten bevatten zowel zwarte biotiet als zilverwitte muscoviet. |
Tweeglimmergneis - Zwerfsteen van Groningen. |
Hoornblendegneizen
 |
 |
Hoornblendegneis - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.).De langstengelige zwarte kristallen van hoornblende zijn porfyroblasten. Vaak vormen ze kleine bundeltjes die soms aan gebonden korenschoven doen denken. |
Hoornblendegneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Dit type hoornblendegneis vormt een voorkomen in de buurt van de Zuidnoorse stad Skien. Het karakteristieke gesteente is een goed type gidsgesteente. |
Geplooide gneizen
 |
 |
Geplooide migmatietgneis - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). |
Geplooide biotietgneis - Zwerfsteen van Groningen. |
Biotietgranaatgneis
 |
 |
Biotietgneis - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).De grote rondachtige granaten zijn opvallende elementen in dit gneisgesteente. |
Biotietgneis - Zwerfsteen van Borger (Dr.).De donkere pitten in het gesteente zijn granaten. |
Ogengneizen
 |
 |
Ogengneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Onder bepaalde omstandigheden kunnen bij hoge druk en temperatuur mineralen rekristalliseren tot opvallende 'eerstelingen'. In metamorfe gesteenten noemt men deze opvallend grote nieuwvormingen porfyroblasten. |
Ogengneis - Zwerfsteen van Walchum (Dld.).De veldspaatporfyroblasten zijn als gevolg van hoge druk amandel- of oogvormig geworden. Vandaar de naam ogengneis. Ze ontstonden door rekristallisatie onder hoge druk en een sterk verhoogde temperatuur. |
Mylonietgneizen
 |
 |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).Talrijke mylonietgneizen lijken sterk op ogengneizen. Eigenlijk is een goede scheiding niet mogelijk. Bij mylonietgneizen is de donkere biotietrijke grondmassa door schuifspanningen sliertig rond de kaliveldspaten uitgewalst |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). |
 |
 |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Op de foto is een vergevorderd stadium van mylonitisatie zichtbaar. De pitten en pitjes zijn nieuwvormingen (porfyroblasten). De grondmassa is tot een onherkenbare massa uitgewalst en vergruisd. |
 |
 |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). |
Mylonietgneis - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).Door dynamometamorfose is de typische parallelle structuur met kaliveldspaatogen verstoord. De kaliveldspaten zijn bij het proces om hun as gedraaid en daarbij voor een deel verbrijzeld. De matrix bestaat uit een onherkenbare massa van versmeerde biotiet en chloriet. |
Zwerfsteengneizen zijn niet zeldzaam
 |
 |
Zwerfsteengneizen uit de keileem van Groningen. |
Biotietgneizen uit de keileem van Haren (Gr.). |
 |
 |
Zwerfsteentjes van gneis van Walchum (Dld.). |
Zwerfsteentjes van gneis van Werpeloh (Dld.). |