Pegmatieten zijn bijzondere granietachtige gesteenten. Op het breukvlak zijn het opvallende, mooie gesteenten, vooral dank zij de sterk spiegelende splijtvlakken van de kaliveldspaat. Zwerfstenen van pegmatiet zijn doorgaans zeer grofkorrelig tot uitgesproken grootkorrelig. Vooral kaliveldspaten bereiken in zwerfstenen niet zelden afmetingen van meerdere centimeters, in sommige gevallen zijn ze zelfs meer dan een decimeter groot.
Pegmatieten bestaan voornamelijk uit kaliveldspaat en kwarts. De veldspaat is lichtkleurig, wit, rose, oranje, geel, soms rood . Kwarts is rijkelijk aanwezig. Dit mineraal
vormt gewoonlijk onregelmatige opeenhopingen en/of aggregaten van glasheldere of
lichtgrijze kleur. Soms is de kwartskleur meer rookkleurig.
 |
 |
Pegmatietgang in biotietgneis - Vradal, Telemarken, Noorwegen. |
Pegmatietader met blauwgroene amazoniet - Vradal, Telemarken, Noorwegen. |
Pegmatieten vormen aders, gangen en lenzen in andere magmatische
en metamorfe gesteenten. Pegmatietvoorkomens vormen eveneens grote
vingervormige uitstulpingen aan de buitenzijde van granietmassieven,
die tientallen meters tot wel meer dan 100 meter lang kunnen worden.
Deze uitstulpingen in het omringende gesteente noemt men apofysen.
Naast deze zijn er ook voorkomens van pegmatiet bekend van tientallen
kilometers lengte, maar dit zijn uitzonderingen. In de petrologie
rekent men pegmatieten tot de ganggesteenten.
 |
 |
Pegmatiet met grove grijze kwartslijsten - Zwerfsteen van Groningen. |
Pegmatiet mert rookkleurige kwarts - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). |
Pegmatieten bevatten dikwijls zeldzame mineralen, soms van
edelsteenkwaliteit. Ook leveren ze waardevolle grondstoffen voor de
porceleinindustrie.
Dat zich bij pegmatieten grote kristallen hebben kunnen vormen,
heeft vooral te maken met de dunvloeibaarheid van het waterrijke
restmagma. Atomen en moleculen kunnen in de gasrijke vloeistof
makkelijk naar groeikernen diffunderen. Bovendien is het aantal
kristalkiemen in restsmelten niet groot.
Pegmatieten noemt men wel eens kraamkamers van mineralen.
In het gesteente komen niet zelden meterslange kristallen voor van
beryl, aquamarijn, toermalijn, apatiet e.d.. In holten van het
gesteente konden zich op het laatst kristallen vormen die als
edelsteen gewonnen worden. Vooral in Brazilië en op Ceylon wint
men daaruit grote aantallen fraaie edelstenen. Ook bevatten
pegmatieten soms grote hoeveelheden zeldzame aardelementen
als lithium, berylium en tantalium. Pegmatieten exploiteert men
daarom overal ter wereld.
 |
 |
Schriftgraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld (Norg, Dr.). |
Schriftgraniet - Zwerfsteen van Groningen. |
Een bijzondere vorm van pegmatiet is schriftgraniet. Kwarts
vormt in schriftgranieten figuurtjes die aan Arabische, Hebraïsche of gewone
lettertekens doen denken. Zwerfstenen van zowel schriftgraniet
als van pegmatiet komen betrekkelijk veel voor, pegmatieten meer
nog dan schriftgraniet.
Op onderstaande foto's zijn een aantal verschillende zwerfsteentjes van pegmatiet
afgebeeld. Ze zijn voor de voet weg opgeraapt uit
verweerde keileem en uit keizand. Bijzonder is de witte
schriftgranietische pegmatiet links bovenaan op de eerste foto. Hier
zijn vooral kwartslijsten te zien die op dwarsdoorsnede de bekende
lettertekens vormen.
 |
 |