Fossielen spraken vroeger ook al tot de verbeelding, alleen had men geen idee wat het voor dingen waren. In het beste geval beschouwde men ze als slachtoffers van de zondvloed. Ook over de betekenis van het woord 'fossiel' dacht men vroeger volstrekt anders.

 

Fossiel is afgeleid van het Latijnse woord 'fodere' dat begraven betekent.

Letterlijk alles wat uit de bodem kwam en dus begraven was geweest,

noemde men in de Middeleeuwen een fossiel. Zo kwam het dat goud- en

zilvermineralen, edelstenen, maar ook door mensen gemaakte voorwerpen

die uit de bodem te voorschijn kwamen, als fossielen werden beschouwd.

 

 

 

 

 

Fossielen leken vaak erg veel op planten of dieren die men kende. Een

versteende schelp kon er bijna hetzelfde uitzien als een schelp op het strand.

De afzettingen waarin de schelpen voorkwamen lagen echter vaak ver van

zee en soms ook honderden meters boven zeeniveau. Daar had men lange

tijd geen andere verklaring voor dan dat het schepsels waren, dierlijke

zondaars eigenlijk, die door de zondvloed jammerlijk waren verdronken.

 

 

Bijzonder was dat Leonardo da Vinci in de vijftiende eeuw al het vermoeden

uitsprak dat fossiele schelpen in gesteenten hoog in de bergen niet door

de zondvloed aan hun einde konden zijn gekomen. Zo hoog kon het water

niet hebben gestaan.

 

 

Fossielen zijn vrij zeldzaam. Je vind ze niet overal. Dat, samen met een

opvallend uiterlijk, maakte dat er in het volksgeloof allerlei verhalen

over ontstonden, verhalen die doorverteld en vaak ook met allerlei verzinsels

aangedikt werden.

 

 

 

Reuzen in Drenthe
Bekend was het wijdverbreide geloof in Drenthe vroeger aan het bestaan van

een volk van reuzen. Johannes Picardt (1600-1670) die een tijdlang in Drenthe

woonachtig was, tekende in de tijd dat hij predikant was van de kerk van Rolde

allerlei volksverhalen op. In feite was Picardt daarnaast ook historicus. Hij wordt

wel de vader van de Drentse geschiedschrijving genoemd. In zijn boek 'Korte Beschryvinge van eenige vergetene en Verborgen Antiquiteten' beschrijft hij dit

volk van reuzen. Een begeleidende afbeelding moest het publiek duidelijk maken

hoe deze 'barbarische, grausame, giganten of Huynen' , zoals hij ze noemde, er uit

hadden gezien.

 

De gedachte aan het bestaan van reuzen is waarschijnlijk ontstaan door vondsten

van mammoetbotten. Enige jaren geleden nog vond men bij graafwerkzaamheden

bij Orvelte een aantal vrijwel complete skeletten van deze ijstijdolifant. Mammoeten

kende men vroeger niet, maar de enorme dijbenen van deze dieren leken zoveel

op die van mensen dat men niet beter wist of die moesten wel van reuzen zijn

geweest. 

 

Johannes Picardt was in feite de eerste historicus in ons land. Hij was in 1600 geboren in Bentheim en stierf in Coevorden in 1670. Hij studeerde theologie en medicijnen in Franeker en Harderwijk. In zijn tijd in Drenthe noteerde hij allerlei volksverhalen en beschreef en bedacht verklaringen voor zaken als hunebedden, witte wiev'n en celtic fields. Volgens Picardt waren de hunebedden het werk van een uitgestorven volk van reuzen, door hem ook wel giganten of huynen genoemd.

 

 

Het geloof in reuzen werd versterkt door het voorkomen van talrijke hunebedden

in Drenthe. Deze prehistorische steenhopen bestonden uit zulke zware keien dat

geen tien mensen die konden verslepen, laat staan tillen. Men meende dat de

keienhopen alleen door reuzen konden zijn opgestapeld. Picardt noemde hen 'huynen'

(=reuzen). Ons woord hunebed is daarvan afgeleid. De reuzen gebruikten de stenen

om elkaar daarmee zo nu en dan te bekogelen. De hunebedden waren dus niet anders

dan ammunitie, een voorraadje keien, voor het geval zij weer eens op een verzetje

uit waren.

 

Hunebedden in Drenthe waren volgens Johannes Picardt gebouwd door een verdwenen reuzenvolk.	Witte wiev'n waren in het volksgeloof vrouwelijke wezens, die in sagen en legenden voorkomen. Soms deden ze kwaad, maar doorgaans stonden ze in een gunstig daglicht bij de oude Drenten. Ze woonden in grafheuvels.

 

 

Over reuzen gesproken: Heel bekend is het verhaal van Ellert en Brammert, twee

boosaardige reuzen die in een overdekte zandkuil op het Ellertsveld in Midden-

Drenthe leefden. Het waren de slechtste, meest boosaardige reuzen die Drenthe ooit

gekend heeft. Vader en zoon gingen regelmatig op rooftocht uit. Op een van hun

tochten namen zij een jong meisje gevangen en namen haar mee naar hun hol. Het

kind werd jarenlang als slavin misbruikt. Toen de zoon een keer alleen op rooftocht

uit was en zijn vader diep in slaap in het hol achterliet, greep Marietje - het verhaal

wil dat zij zo heette - een groot mes en stak hem daarmee dood. Na haar daad

vluchtte zij over de heide naar haar boerderij in Orvelterveen, achtervolgd door Ellert.

Nog net op tijd kon zij de schuurdeur achter zich dicht trekken, alvorens de bijl van

Ellert krakend in het hout van de zware deur sloeg. Wat er daarna gebeurde blijft

onduidelijk. Het verhaal wil dat de mensen zich niet langer veilig voelden en

Orvelterveen verlieten om ergens anders een nieuw dorp te stichten.

 

 

 

Ellert en Brammert waren reuzen en tegelijk booswichten van het ergste soort.  Ze leefden in een hol op het Ellertsveld bij Elp (Dr.)

 

 
 

 

Ook op talloze andere plaatsen in het oude Europa geloofde men in het bestaan

van reuzen. Meestal ging het ook daar om botresten van mammoeten, soms ook

wolharige neushoorns of om holenberen. Veel van die vondsten leidden overigens

ook tot griezelige verhalen over draken en demonen.

 

In Siberië vond en vindt men in de bodem veel resten van uitgestorven zoogdieren

uit de laatste ijstijd. Vooral resten van mammoeten komen op de uitgestrekte

toendra's in grote aantallen te voorschijn. Men hield ze lange tijd voor overblijfselen

van reuzenmollen die door het zonlicht gedood waren.
 

 

 

 

Groot dijbeen van een mammoet. Oppervlakkig gezien lijken zoogdierbotten op elkaar. Vooral de enorme dijbenen van  mammoeten spraken vroeger tot de verbeelding. Men had namelijk geen idee dat deze olifantensoort in de ijstijd in ons land leefde. Zo zal het gekomen zijn dat men de botten voor resten van uitgestorven reuzen hield.

 

 
 

 

Donderkeilen en grommelstenen

 

Dichter bij huis was er ook nog ander bijgeloof. Op de heidevelden en in de bodem

van Drenthe kom je losse, verkiezelde zeeëgels tegen. In Twente komen

belemnieten voor. Zeeëgels hebben een opvallende rondachtige vorm en een

vijfstralige tekening, die zelfs leken aanspreekt. Belemnieten zijn slanke,

sigaarvormige rugpennen die deel uitmaakten van de schelp van een uitgestorven

soort inktvis. De fossielen lijken op afgebroken stenen pijlen. In de volksmond noemt

men ze 'donderpijlen, 'donkerkeilen' of 'duivelsvingers'. Volgens overlevering zouden

zij door Donar, de Germaanse dondergod of in christelijke tijden door de duivel, bij

onweer uit de hemel naar beneden geslingerd zijn, waar zij dan 'zeven vadem diep'

in de aarde verdwenen. (Een vadem is een oude lengtemaat van ca. 1.80 m -  de

afstand van de twee middelvingers tussen gestrekte armen).

 

 

De donderkeilen stegen vervolgens elk jaar een vadem omhoog waardoor ze na

7 jaren te voorschijn kwamen. Donderkeilen zouden een effectieve bescherming

bieden tegen blikseminslag, maar werden ook gebruikt als geneesmiddel tegen

allerlei kwalen. Vermalen tot poeder hielp het tegen onvruchtbaarheid en andere

ongemakken als lichaam en geest weer eens tekort schoten.

 

 

Bij zeeëgels gold hetzelfde verhaal, maar dan vooral in Drenthe. Dat kwam omdat

daar geen donderkeilen te vinden waren. De vuurstenen zeeëgels werden donder-

of grommelstenen genoemd en zouden eveneens bij heftig onweer uit de hemel

naar beneden gekomen zijn.
 

 

 

Zeeëgels noemde men in Drenthe 'donderstenen' of 'grommelstenen'. In dit geval is het een Echinocorys sulcata.	Eveneens een dondersteen maar van een ander soort (Galerites vulgaris).	In Twente noemt men belemnieten wel 'donderkeilen'.