Zwerfsteengranieten met veel blauwe kwarts mogen gerust blauwkwartsgraniet genoemd worden. En wat interessant is, granieten met blauwe kwarts zijn onder zwerfstenen geen ongewone verschijningen.

Waarom blauwkwartsgraniet? Deze naam kom je immers nergens tegen in stenenboeken en zeker niet in die over zwerfstenen. Het toeval wil dat in Scandinavië, meer dan elders op de wereld en zeker vergeleken met overig Europa,

tal van granieten voorkomen met blauwe kwarts. Granieten en porfieren met kwartskleuren

die variëren van blauwgrijs, licht opaalachtig blauw tot diep

hemelsblauw zijn vooral uit Zweden en Finland bekend. Waar kwarts in 

graniet meestal glazig grijs, troebel melkachtig grijs of licht- tot

donker rookkleurig is, komen we onder onze zwerfstenen tamelijk algemeen 

granieten tegen met meer of minder intensief gekleurde blauwe kwarts.

Blauwkwartsgraniet - Zwerfsteen van Horne Naes, Fünen, (Dk.).	Rode Vaxiögraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).
Vanevikgraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).	Porfierische Graverforsgraniet - Zwerfsteen vanHubertsberg, Oostzee (Dld.).

De blauwe kleur van de kwarts in deze granieten is goed zichtbaar in opvallend licht en

helemaal als de stenen nat zijn. In de meeste gevallen zijn de

kwartsen gelijkmatig blauw en enigszins troebel. Daarnaast

zijn er granieten uit de rapakivifamilie bekend, zoals finse granietporfier en porfierische kökarrapakivi, met

gezoneerde kwartskristallen. Vooral de grotere kwartskristallen ilaten dit verschijnsel duidelijk zien. De blauwe

kleur gaat in de randgedeelten van deze kwartseerstelingen vaak over in

een smalle of iets bredere, (donker) rookkleurige tot bijna zwarte

zone. Dit kan zich overigens ook herhalen tot een meervoudige gezoneerdheid. 

Porfierische Kökarrapakivi met gezoneerde blauwe kwartsen - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).	Gezoneerde kwartseersteling in porfierische Kökarrapakivi - Zwerfsteen van Groningen.

Ook sommige granodiorieten en zelfs verschillende porfiergesteenten

bevatten blauwe kwarts. Voor dit laatste hoeven we de Zuid-Zweedse

Smalandporfieren maar in herinnering te roepen. Deze helleflint-

achtige porfieren met hun talrijke afgeronde veldspaateerstelingen

bevatten blauwgrijze tot zelfs diepblauwe kwartsen. Onder deze

Smalandporfieren is Paskallavikporfier nog wel het meest bekend.

Dit gidsgesteente is zelfs aan zijn rondachtige,

blauwe kwartsen te herkennen.

Paskallavikporfier, verweerd oppervlak - Zwerfsteen van Markelo(Ov.).	Paskallavikporfier, gepolijst oppervlak - Een West, Norg (Dr.).

Hetzelfde gaat op voor enkele granieten. Uppsalagraniet

bijvoorbeeld, een somber ogend witzwart gekleurd graniettype en

tevens gidsgesteente, is aan zijn talrijke blauwe kwartsen vaak

al van een afstand te herkennen. Uppsalagraniet is gezien zijn

samenstelling een granodioriet. Het moedergesteente komt voor

in de provincie Uppland, noordwestelijk van Stockholm. De verwante Salagraniet bezit vaak ook blauwe kwarts.

Uppsalagraniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).	Porfieraplietische Laitilarapakivi met blauwe kwarts - Zwerfsteen van Gieten Dr.).

Heel bekend is het voorkomen van blauwe kwarts in Zuid-Zweedse

Smalandgranieten. Daar geldt het zelfs als kenmerk voor bepaalde

typen gidsgesteente. Vanevikgraniet, Rode Graverforsgraniet, Kindagraniet, Kristinehamgraniet en meer in het algemeen

Rode Växiögraniet (*) zijn hiervan goede voorbeelden. Ook verder

noordwaarts in Östergötland en in westelijk Midden-Zweden bevatten

verschillende granietsoorten blauwe kwarts.

 

Terzijde:

Het mooist en meest diep van kleur is de kwarts in Flivikgraniet

en in Kindagraniet. Deze granieten komen op

uitgebreide schaal voor in het noorden van de Zuid-Zweedse provincie

Smaland, Östergötland en Närke  Het zijn wat sombere, bont ogende

granieten met veel bruinviolette eerstelingkristallen van kaliveldspaat, wat geligoranje 

plagioklaas met daartussen in prachtig diepblauwe tot bijna

amethistkleurige kwarts. Sommige grofkorrelige granieten uit die

streken dragen de naam ‘Tricoloregraniet’, wat duidt op roodachtige

kaliveldspaat, geelgroene plagioklaas en blauwe kwarts.

‘Driekleurgranieten’ dus. De nog niet zo lang bekende Barnarpgraniet

is hier een sprekend voorbeeld van.

Östergötlandgraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).	Kinda/Filipstadgraniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).
Barnarpgraniet - Zwerfsteen van Sinebjerg, Fünen (Dk.).	Rode Graverforsgraniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Blauwe kwarts vinden we onder de zwerfstenen verder in allerlei

onbestemde granieten, waarvan het herkomstgebied wel nooit

achterhaald zal worden. Toch worden ze door hun gehalte aan

blauwe kwarts opgeraapt. Dergelijke typen die het niet tot

gidsgesteente hebben gebracht, maar door hun blauwe kwarts

wel tussen de overige zwerfstenen opvallen, mogen 

‘blauwkwartsgraniet’ genoemd worden.

Het opmerkelijkst zijn blauwe kwartsen in sommige

rapakivigranieten. Ze komen daarin voor als grote, meest rondachtige, tot 1,5cm grote,

eerstelingen. In veel gevallen is de blauwe kleur niet

gelijkmatig over het kwartskristal verdeeld, maar beperkt deze zich

tot bepaalde zones. In de kwartsen is sprake van een gezoneerdheid die in

overeenstemming is met de opbouw van het kwartskristal. Bij deze

concentrische bouw is de kern van de kwartseerstelingen altijd blauw, met daaromheen – vrij

scherp afgetekend-  een zone die lichter blauw is of donker rookkleurig,

dit laatste meestal aan de buitenzijde.

Finse granietporfier - Zwerfsteen van Klazienaveen (Dr.).	Pyterlietische rapakivigraniet, type Lellainen - Haddorf (Dld.).

Hoewel de oorzaak van de blauwe kleur in veel gevallen onbekend is,

is de aanwezigheid ervan in rapakivigranieten als Kökarrapakivi en Finse granietporfier wel

verklaard. De blauwkleuring in de kwartseerstelingen berust op

verstrooiing en reflectie van binnendringend licht. Dit wordt

veroorzaakt door duizenden microscopisch kleine naaldjes van rutiel,

een titaniummineraal. In de blauwe kleurbanden hebben de naaldjes

allemaal dezelfde oriëntatie, d.w.z. ze liggen allemaal in dezelfde

richting. En, hoe blauwer de kleur, des te dichter liggen de naaldjes

opeengepakt.

De rutielnaaldjes zijn vrijwel niet te zien. De doorsnede

bedraagt maximaal ca. 0,001mm. Alleen als we het steenoppervlak

natmaken of we hebben met een gepolijst oppervlak te maken, dan

zijn ze onder de binoculair onder een bepaalde hoek door een zijde-

achtige weerschijn zichtbaar.

De zeer geringe doorsnede van de naaldjes is oorzaak van de blauwe

kleur. Invallend licht wordt grotendeels geabsorbeerd. Alleen de

kortgolvige blauwe of blauwviolette kleur uit het lichtspectrum wordt

door de naaldjes verstrooid en gereflecteerd. Een vergelijkbaar

kleureffect zien we optreden bij een onbewolkte lucht. De blauwe kleur

daarvan wordt veroorzaakt door uiterst kleine stofdeeltjes.

Gezoneerde blauwkwartseersteling met in het midden rookkleurige kwarts in Kökarrapakivigraniet - Hoge Veld, Norg (Dr.).	Gelijkmatig blauw gekleurde kwarts in graniet - Hoge Veld, Norg (Dr.).

Dat het verschijnsel werkelijk te maken heeft met lichtverstrooiing

kunnen we onder de microscoop zien. Een slijpplaatje van blauwe

kwarts in doorschijnend licht toont geen spoor van een blauwe kleur,

evenmin als we een korrel blauwe kwarts tegen het licht houden.

In dat geval zien we zelfs een roodachtige tint.

Het blauwe kleureffect in rapakivikwartsen mag dan door kleine

rutielnaaldjes veroorzaakt worden, het is bij een groot deel van de

andere blauwkwartsgranieten en porfieren niet duidelijk of de oorzaak ook

daar door rutielnaaldjes of andere minerale insluitseltjes veroorzaakt

wordt. De blauwe kleur zou ook veroorzaakt kunnen worden door onvolkomenheden

in de kristalbouw, zoals roosterfouten e.d.

Opmerkelijk is dat blauwe kwarts niet uitsluitend in granieten

aanwezig is. Ook in sommige ganggesteenten als Finsegranietporfier

komt het voor. In het Hondsruggebied zijn van deze zwerfsteensoort

talrijke zwerfstenen gevonden. Ook is blauwe kwarts aanwezig in

hoog-metamorfe gesteenten als sommige gneizen.

Een heel fraai voorbeeld van een metamorf blauwkwartsgesteente

is Västervikkwartsiet in Zuid-Zweden. Het dichte kwartsgesteente

is veelal wolkig blauwgrijs van kleur, maar sommige variëteiten zijn,

als ze nat zijn, prachtig blauw, soms licht amethistkleurig.

Västervikkwartsiet - Zwerfsteen van Norg (Dr.).	Vroeg-Pleistoceen rivierzand met blauwe kwartskorrels - Zand uit de Formatie van Peize, Noordbroek (Gr.).

In zandkorrelvorm tenslotte komt blauwe kwarts veel voor in

Vroeg-Pleistocene afzettingen die door de inmiddels verdwenen

oerrivier Eridanos uit Scandinavië in de noordelijke helft van Nederland

zijn afgezet. In verschillende zandzuigerijen in Drenthe en vooral

in Oost-Groningen valt dit makkelijk vast te stellen. Afhankelijk van

de diepte waarop men zuigt, bevat het zand meer of minder

blauwe korrels. Vooral in nat zand vallen de blauwe zandkorrels goed

op. De korrels zijn afkomstig van verweerde blauwkwartsgraniet en vooral uit Tertiaire verweringsdekken die zich voor het Pleistoceen boven blauwkwartsgranietvoorkomens

in Scandinavië hebben ontwikkeld. Dit uitgebreide Tertiaire verweringsdek is door erosie totaal verdwenen. Veel ervan is door de Eridanos in de Duitse Laagvlakte en in Noord-Nederland afgezet.
 

Al met al is het de moeite waard om tijdens het zoeken naar zwerfstenen

ook te letten op gesteenten met blauwe kwarts. Het is vaker gezegd,

stenen zoeken doe je het beste tijdens miezerig weer. Dan vallen de

kleuren en dus ook die van blauwe kwarts het beste op.

Terug