Rapakivigranieten vormen een bijzonder interessante groep gesteenten. Zwerfstenen ervan zijn niet alleen talrijk, ook is er geen gesteentegroep bekend die zo gevarieerd is. En dan nog voor leken die onbegrijpelijke, maar toch makkelijk te onthouden naam 'rapakivi'. Het is Fins en betekent slechte, kruimelige steen. De naam duidt op de eigenschap van sommige rapakivigranieten om tot gruis uiteen te vallen.
Rapakivi's zijn meest roodachtig gekleurde zwerfstenen met
een granietische samenstelling. Nagenoeg al onze zwerfsteenrapakivi's
zijn afkomstig van de Aland-eilanden in het zuidwesten van
Finland. Alandrapakivi is het bekendste rapakivitype. Samen met zijn zusje
Alandgraniet zijn het de meest algemene zwerfsteenrapakivi's
in ons land. Alandrapakivi is ook voor niet stenenkenners
makkelijk te herkennen aan de talrijke witte ringen. 'Ringetjesgraniet'
zou voor dit type zwerfsteen geen onlogische naam zijn.
Alandrapakivi - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). | Alandrapakivi - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). |
Alandgraniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). | Alandgraniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.). |
Wat rapakivi's, ondanks hun gevarieerdheid, gemeen hebben is
dat de kwartsen relatief grote, meest rondachtige eerstelingen
vormen met daarnaast in de grondmassa veel kleinere, anders
gevormde individuen. Bij kwarts is dus sprake van twee generaties.
Hetzelfde zien we bij de kaliveldspaten. Ook hier is sprake van
twee generaties, nl. grote, rondachtige eerstelingen, die vanwege hun
vorm ovoïden genoemd worden met daar omheen in de grondmassa
meer en veel kleinere veldspaatkristallen.
Een kenmerk van rapakivi's is dat zij twee generaties kwarts en veldspaat bezitten - Zwerfsteen van Groningen. |
Rapakivigebieden
Rapakivi's vormen in het noorden van Scandinavië een aantal
grote en kleine voorkomens, die ingebed liggen in het omringende,
oudere grondgebergte. Deze voorkomens noemt men massieven
of plutonen. Ze zijn ontstaan door het omhoogdringen van magma
uit de onderste regionen van de aardkorst. Lang geleden, dat wel.
Gemiddeld zijn de rapakivi’s zo’n 1600 miljoen jaren oud.
De voornaamste rapakivigebieden in Zuidwest-Finland. Het kleine voorkomen van Fjälskjär is met een rode stip op de kaart aangegeven. |
Ruimtelijk gezien vormen rapakivimassieven in de aardkorst laccolieten.
Dit zijn magma-intrusies met een afgeplatte, soms een paddestoel-
achtige vorm. De overgang van de rapakivigraniet naar het omringende,
oudere gesteente is doorgaans scherp.
Het grootste rapakivimassief is dat van Viborg. Het ligt deels in
Finland en deels in Rusland. Deze granietplutoon beslaat een
oppervlakte van maar liefst 20.000 km2! Het op een na grootste
gebied is het massief van Aland, dat 4000 km2 groot is. Het
Alandgebied, op de drempel van de Oostzee naar de Botnische
Golf, is het brongebied van het merendeel van onze rapakivi-
zwerfstenen. Verder komen veel zwerfsteenrapakivi's in Drenthe
van het kleine satellietmassief van Kökar, dat iets ten zuidoosten
van Aland in de Oostzee ligt.
Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). | Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). |
Oostelijk van Aland komen in Zuidwest-Finland op hemelsbreed
vrij korte afstand nog twee andere, vrij grote rapakivimassieven
voor. Ze staan bekend als het rapakivigebied van Vehmaa en Laitila.
Hoewel door oudere gesteenten van elkaar gescheiden, vormen
beide massieven waarschijnlijk één geheel. Finse geologen spreken
daarom wel van het Nystadmassief. De gesteenten daaruit duidt
men aan als ‘Nystadrapakivi’s’. Merkwaardig is dat in de ijstijd uit
deze beide rapakivigebieden verhoudingsgewijs erg weinig
zwerfstenen naar ons land zijn getransporteerd. Blijkbaar bewoog
de hoofdmassa van het landijs via de Botnische Golf over de Aland-
eilanden naar het Oostzeebekken. Minstens zo merkwaardig is dat
de massieven in de Botnische Golf en op het Zweedse vasteland
eveneens weinig onder onze zwerfstenen vertegenwoordigd zijn.
Zwerfsteenrapakivi's van Ragunda, Rödö en Nordingra zijn in het
aan rapakivi’s rijke Hondsruggebied in Oost-Drenthe geen alledaagse
verschijningen.
Porfierische Laitilarapakivi - Zwerfsteen van Hubertsberg (Dld.). | Laitilapyterliet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). |
Vehmaarapakivi - Zwerfsteen van Hubertsberg (Dld.). | Vehmaapyterliet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). |
Rapakivigraniet van Reposaari
Opzij van de grotere rapakivigebieden zijn in het kustgebied van
Finland een paar kleinere voorkomens bekend. Van noord naar zuid
zijn dit die van Siipyy, Reposaari, Peipohja en Fjälskär. Ook al zouden
deze gebieden in de aanvoerrichting van het Pleistocene landijs
gelegen hebben, veel zwerfstenen zouden ze waarschijnlijk niet
hebben opgeleverd. De geringe grootte van de voorkomens maakt
de kans op het vinden van zwerfstenen erg klein.
In Zuidwest-Finland komen in het kustgebied een aantal kleine rapakivigebieden voor. Zwerfstenen uit deze gebieden zijn uiterst zeldzaam. |
In petrografisch opzicht wijken de rapakivigesteenten uit deze kleinere
gebieden sterk af van die van Aland. Ook verschillen ze sterk van
Nystadrapakivi's. Gesteentemonsters die verzameld zijn, maken
duidelijk dat zeker een aantal van hen goede, herkenbare
gidsgesteenten vormen. Maar nogmaals, als zwerfstenen uit het
Vehmaa- en het Laitilagebied in ons land al zeldzame verschijningen
zijn, dan zijn zwerfsteenvondsten uit deze kleinere rapakivigebiedjes
in het Finse kustgebied nauwelijks te verwachten.
Ondanks de zeer geringe kans op een zwerfsteenvondst, is een
paar jaren geleden bij de wegreconstructie van de N34 en de N33
bij Gieten een kleine Reposaari-rapakivi gevonden. Vergelijking
met uit Finland meegebrachte gesteentemonsters laten hierover
geen twijfel bestaan. Het kan dus wel.
Porfierische rapakivigraniet van Reposaari - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). |
De Fjälskjärrapakivi van Bargeroosterveld
De waarde van moedergesteenten uit Scandinavië wordt al vele
tientallen jaren bewezen. Vergelijking met zwerfsteenvondsten
heeft in de loop van de tijd al menig nieuw gidsgesteente opgeleverd.
Sommige van die monsters hebben na gezaagd en gepolijst te zijn,
zo’n sprekend uiterlijk, dat het beeld ervan ergens op een achterafplaats
in het hoofd blijft hangen.
Een zoektocht onlangs door Zuidoost-Drenthe, bracht Hendrik Houwing
uit Emmer-Compascuum, Geert Hoving uit Exloo en mij bij een tweetal
locaties met veel zwerfstenen. In het ene geval, bij Klazienaveen, was
de eigenaar-bewoner bezig met het inrichten van een zwerfsteentuin.
Tussen de honderden grote zwerfkeien die daar lagen ontdekten we
talrijke ‘schoonheden’, waaronder een paar fraaie Norrlandgranieten.
Het Hondsruggebied in Zuidoost-Drenthe is bijzonder rijk aan zwerfstenen. De belangrijkste groep gidsgesteenten daar zijn rapakivi's uit het Alandgebied. |
Op de andere locatie in Bargeroosterveld lagen hopen met duizenden,
wat handzamer zwerfstenen. Op een van de hopen keien raapte ik
een ca. 20 cm grote, gebroken steen op met een ietwat bleek roodachtige
kleur. Omdat de steen door de regen nat werd, vielen mij een paar
0,5-1cm grote, grijsblauwe kwartseerstelingen op. De kwartsen waren
gezoneerd. Verder waren grotere roodachtige eerstelingen aanwezig
van kaliveldspaat. Door het grof perthietische karakter van de veldspaten
ging bij mij een lichtje branden. Zou dit een Fjälskjärrapakivi zijn? Maar
hoe zag de plagioklaas er uit? In gesteentemonsters kleurt die roodachtig,
maar plagioklaas van die kleur was aan het oppervlak niet te zien, ze
waren geelgrijs verweerd. Omdat de steen gebroken was, bleek na het
schoonmaken thuis dat de plagioklaas op het breukvlak inderdaad dieprood
van kleur moet zijn geweest.
Vergelijking met foto's van Fjälskjärrapakivi en de beschrijving die
Matthias Bräunlich op zijn site heeft gepubliceerd, laten er geen twijfel
over bestaan dat de zwerfkei een Fjälskjärrapakivi is. De gelijkenis is
treffend, ook al zijn de kleuren van de zwerfsteen door verwering enigszins
verbleekt en zijn sommige kwartsen aan de buitenzijde van de steen
door secundaire hematiet plaatselijk heel licht (grijs)rood.
Beschrijving
Ongeveer 50 km zuidwestelijk van Abo/Turku ligt voor de kust in
de Oostzee, te midden van talloze kleine eilanden, een ringvormig
voorkomen van rapakivigraniet. Centraal in dit gebied ligt het eiland
Fjälskjär, ook wel Fjärdskär genoemd.
Het kleine rapakivigebied van Fjälskjär vormt een ringvormige intrusie. De omtrek ervan wordt aangegeven door de ligging van de eilanden. |
Het gesteente op de voorgrond is Fjälskjärrapakivi. Het is ontsloten op de landpunt van Tännelsudd op de noordkant van het eiland Mossala. Op de achtergrond het eiland Tännelsören.
Foto: www.kristallin.de, Matthias Bräunlich - Hamburg. |
De gesteentebeschrijving die Bräunlich op zijn site geeft is gebaseerd
op gesteentemonsters die in het randgebied van de granietintrusie, op
de noordkant van het eiland Mossala, zijn verzameld. Het is dus mogelijk
dat onderzees afwijkende typen ontsloten zijn, die mogelijk als zwerfsteen
gevonden kunnen worden.
Fjälskjärrapakivigraniet - Monster van de vaste rots van Tännelsudd op Mossala, Fjälskjär.
Foto: www.kristallin.de, Matthias Bräunlich - Hamburg.
|
Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Tännelsudd op Mossala, Fjälskjär.
Foto: www.kristallin.de, Matthias Bräunlich - Hamburg.
|
Fjäldskjärrapakivi is rood van kleur, grof- tot grootkorrelig en maakt
door het voorkomen van enkele grotere kaliveldspaten een porfierische
indruk maakt. Kaliveldspaat is het belangrijkste veldspaatmineraal. Het
uiterlijk en het kleurbeeld van het gesteente wordt er door bepaald.
Aan grotere kaliveldspaten valt op dat deze sterk perthietisch zijn.
De hier en daar aanwezige plagioklazen zijn vergeleken met
kaliveldspaat dieper rood van kleur. Ze verweren echter geelgrijs.
Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.). De steen op de foto is droog. |
Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.) Dezelfde steen in natte toestand. |
Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.). De zwerfsteen is aan de buitenzijde verweerd ,waardoor de kleuren verbleekt zijn. De melkachtig grijze kwartsen vallen in het gesteente op. De van oorsprong rode plagioklazen zijn grijsgeel verweerd. |
Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.). De zwerfsteen is gevonden met een bestaand, beschadigd en enigszins vervuild breukvlak. Desondanks vallen in de graniet de talrijke melkgrijze kwartsen en de kaliveldspaateerstelingen duidelijk op. |
Opvallend zijn talrijke rondachtige, licht grijsblauw gekleurde
kwartseerstelingen, naast exemplaren die voornamelijk rookkleurig
zijn. Ze bezitten een troebele melkachtig grijsblauwe of grijswitte kern,
waarin bij sommige eerstelingen een lichtkleurige ring valt waar te
nemen. Aan de buitenkant zijn de kwartsen omgeven door een grijsbruine
(licht rookkleurige) zoom. De grootte van de kwartseerstelingen varieert
van 0,5 tot 1cm.
Blauw gezoneerde kwartseerstelingen zijn ook bekend van sommige
rapakivigranieten en granietporfieren van Kökar. Behalve dat de
kwartsen in Kökarrapakivi’s gemiddeld groter zijn (tot 15 mm) dan
in de Fjälskjärrapakivi, is de kleur bij die van Kökar doorgaans intenser
blauw. Bovendien zijn de kaliveldspaateerstelingen anders gekleurd
en ook gemiddeld veel groter dan in Fjälskjärrapakivi. Bräunlich merkt
nog op dat het aantal gezoneerde blauwkwartsen in Fjälskjärrapakivi
door geen enkel ander rapakivigesteente geëvenaard wordt.
De kwartseerstelingen zijn doorgaans kleiner dan 1cm. Ze hebben een melkachtig grijze kleur en zijn duidelijk gezoneerd. | Gezoneerde kwartseersteling in Fjälskjärrapakivigraniet van Bargeroosterveld (Dr.). |
Opvallend in Fjälskjärrapakivigraniet zijn de sterk perthietische, porfierische kaliveldspaten. | Kaliveldspaateersteling met perthiet, detail van de foto hiernaast. |
Bijzonder is verder dat Fjälskjärrapakivi, volgens Finse beschrijvingen,
zowel zwarte biotiet als zilverkleurige muscoviet bevat. In de moeder-
gesteenten van Mossala is echter uitsluitend zwarte biotiet te ontdekken.
Verrassend was dat bij nadere bestudering van de zwerfsteen naast biotiet,
verspreid in de grondmassa, zeer kleine zilverwitte schubjes muscoviet
aanwezig zijn. Dit laatste maakt de determinatie van de zwerfsteen zeker.
Fjälskjärrapakivigraniet bevat verspreid in het gesteente zeer kleine muscovietschubjes. Voor rapakivigranieten is dit zeer bijzonder. | Idem. als de foto hiernaast. |