De aanvoer van een vrachtwagen met grote Hondsrugkeien uit de gemeente Haren bracht een verrassing met zich mee. Tussen de keien bevond zich een grote zwerfsteen van Finse helsinkiet. Door zijn zeldzaamheid en grootte is de keientuin van het Hunebedcentrum in Borger een mooie zwerfsteenvondst rijker.
 

De naam 'Finse helsinkiet' zal velen waarschijnlijk weinig

zeggen. Bij liefhebbers van kristallijne zwerfstenen gaan de bellen

echter rinkelen. Er zijn nu eenmaal zwerfstenen die vaker gevonden

worden, naast soorten die je een hoogst enkele maal opraapt of die je nog een keer

hoopt tegen te komen. Finse helsinkiet is een zwerfsteensoort die je niet iedere dag tegen komt.

 

Als zwerfsteen is Finse helsinkiet dus zeldzaam, binnen het

Hondsruggebied weliswaar wat minder dan daarbuiten, maar ook op

de Hondsrug liggen ze bepaald niet voor het oprapen. In vijftig jaar

verzamelen heb ik slechts een negental exemplaren kunnen vinden,

meest in de vorm van een kleine zwerfsteen van handstukformaat of iets groter.
 

Finse helsinkiet - Zwerfsteen van Haren (Gr.). Dit is tot dusver de grootste zwerfsteen van Finse helsinkiet die ooit is gevonden. De kei ligt in de keientuin van Borger. De afmeting is 110x110x80cm. De steen is meer dan 900 kg zwaar!	Detail van de Finse helsinkiet. De witte vlekjes zijn nagenoeg allemaal van kaliveldspaat. De bruinrode matrix bestaat uit zeer fijnkorrelige massa epidoot.
Detail van het zwerfsteenoppervlak. De kaliveldspaten zijn onregelmatig van vorm. Slechts hier en daar vormen ze idiomorfe rechthoekige tabletten.	Bruinrode epidoot vormt niet alleen de tussenmassa naast spikkels zwarte biotiet, het mineraal vormt ook adertjes en streepjes tussen en in de kaliveldspaat. Ook is lichtgrijze kwarts aanwezig.

Dat Finse helsinkiet op de Hondsrug wat meer gevonden wordt

dan in andere delen van Noord-Nederland heeft te maken met de

herkomst. Finse zwerfstenen komen in Oostbaltische

keilemen op de Hondsrug relatief veel voor, denk maar aan de

talrijke rapakivi’s en microkliengranieten die er gevonden worden. 

Uit de naam Finse Helsinkiet zou je kunnen afleiden dat in andere delen van Scandinavië.

wellicht ook nog helsinkieten voorkomen. Dit klopt. Helsinkieten zijn metamorfe gesteenten die uit granietische gesteenten zijn ontstaan, die door uitwisseling van bestanddelen (metasomatose) ingrijpend van samenstelling en uiterlijk zijn veranderd. Omdat dergelijke metamorfe processen, verschillend in tijd en ruimte, op meerdere plaatsen op het Baltisch schild hebben plaatsgevonden, is de status van Finse helsinkiet als gidsgesteente discutabel. Oostbaltisch, dat zijn ze wel, maar een verdere precisering is niet aan te geven.

Van oudsher onderscheidt men in de zwerfsteenkunde

ook Zweedse helsinkiet. Deze zwerfsteensoort bestaat voor een groot gedeelte uit dezelfde

minerale bestanddelen, maar in een andere kleurcombinatie. Finse

Helsinkiet is vooral roomwit met bruinrood, Zweedse Helsinkiet

daarentegen toont een kleurcombinatie van rood met groen. Voor veel zwerfsteenverzamelaars is Zweedse helsinkiet daarom een aantrekkelijker (gekleurde) vondst dan het Finse gesteente, hoewel deze laatste veel zeldzamer is.

Zweedse helsinkiet - Zwerfsteen van Groningen.	Zweedse helsinkiet - Zwerfsteen van Broager (Dk.).
Zweedse helsinkiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Dit is de tegenhanger van Finse helsinkiet. Dit zwerfsteentype wordt vaker gevonden en is ook aantrekkelijker van kleur. Beide soorten helsinkiet zijn in feite metamorf. Ze zijn door hydrothermale processen van samenstelling veranderd, waarbij minerale bestanddelen in het gesteente zijn afgevoerd en vervangen door andere, in dit geval groene epidoot.	Detail van de steen hiernaast. De aantrekkelijke kleurcombinatie, vooral als de stenen nat zijn, is reden waarom dit zwerfsteentype relatief vaak wordt gevonden en wordt meegenomen .
Zweedse helsinkiet - Zwerfsteen van Drachten (Fr.).	Kataklasiet - Zwerfsteen van Groningen. Dit zijn gesteenten die blootgestaan hebben aan deformatieprocessen, waarbij als gevolg van hoge druk en verschuiving, diep verborgen in de aardkorst, gesteenten bezweken, verbrokkeld en zelfs vermalen zijn. Deze vorm van brosse deformatie komt veel in granietische zwerfstenen voor. Uit het vermalen gesteente met veldspaat ontstaat langs hydrothermale weg pistachegroene epidoot. Samen met de roodachtige kaliveldspaat zijn dit aantrekkelijk gekleurde zwerfsteentypen.
Kataklasiet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.). Kataklasieten lijken in kleur veel op Zweedse helsinkiet. De kleurcombinatie groen en rood maakt dat deze zwerfstenen, vooral als ze nat zijn, veel meegenomen worden.	Kataklasiet - Zwerfsteen van Johannistal, Oostzee.  In breukzones, waarbij vergaande brecciatie en het vermalen van gesteentecomponenten optreedt, ontstaat door circulerend heet poriewater uit veldspaat vaak groene epidoot.

Finse helsinkiet dankt zijn naam aan het voorkomen ervan in de

stad Helsinki in Zuid-Finland. Toch komt die locatie niet als

herkomst in aanmerking, want te ver naar het oosten. De naam

Helsinki duikt ook op in het zuidwesten van het Finse vasteland,

waarmee een kleine plaats aangegeven wordt in het rapakivigebied

van Vehmaa, maar uit die hoek zijn geen helsinkietvoorkomens bekend.

Ergens in het Zuidwestfinse gebied, grenzend aan of binnen het

het Alandgebied moet het moedergesteente van Finse helsinkiet

gezocht worden. Uit petrografische verschillen van eerder gevonden helsinkieten

blijkt duidelijk dat het gesteente hoogstwaarschijnlijk op meerdere plaatsen in het

Zuidfinse grondgebergte moet voorkomen. Deze voorkomens zijn ongetwijfeld

klein van omvang en zijn veelal nog niet ontdekt of bevinden zich onder water. Finse helsinkiet

is wel goed gidsgesteente. Het bezit duidelijke petrografische kenmerken en wat minstens zo belangrijk is, buiten Finland wordt het gesteente niet

aangetroffen, hoewel de exacte plaats van herkomst 

niet bekend is.

Wat de steen van Haren tot een primeur maakt is zijn omvang. Niet

eerder in ons land en voor zover de informatie reikt ook niet in

Duitsland en Denemarken is een dergelijk grote zwerfsteen van Finse helsinkiet gevonden. De kei meet

maar liefst 110x110x80cm.  Omgerekend in kilo’s bedraagt dit iets meer dan

900kg!

Terzijde
 

Het gewicht van zwerfkeien kan door het toepassen van een eenvoudige

formule bij benadering worden berekend. Door de steen op te meten

(lengte x breedte x hoogte) en die uitkomst te vermenigvuldigen met de

soortelijke massa levert dat het gewicht op in kilo’s. Helaas zijn zwerfstenen

onregelmatig van vorm, sommige zijn zelfs rondachtig. De afwijking van de

ideale geometrische vorm in de vorm van een kubus kan vertaald worden in de factor 0,6. Dit getal

vermenigvuldigd met de andere uitkomst levert om en nabij het totaalgewicht op van

de steen.

Finse helsinkiet - Zwerfsteen van Groningen. De witte veldspaat is hier hoofdzakelijk witte albiet, een natriumrijke plagioklaas. Kaliveldspaat en albiet komen in wisselende percentages in Finse helsinkieten voor.	Detail van de steen hiernaast. Goed te zien is dat bruinrode epidoot dunne streepjes en adertjes vormt in en tussen de veldspaten.

Wat is Finse helsinkiet?

Finse helsinkieten zijn kwartsarme tot kwartsvrije gesteenten. In

veel zwerfsteenboeken rangschikt men ze onder de syenieten.

Hoewel ze in korreling en samenstelling overeenkomsten met syenieten

vertonen, zijn ze dit beslist niet. Helsinkieten zijn metamorfe

gesteenten die een hydrothermaal veranderingsproces hebben ondergaan, waarbij

minerale bestanddelen zijn afgevoerd en vervangen door nieuwe

mineralen. Dit proces noemt men metasomatose. Helsinkiet is dus

een metamorf gesteente, meer precies een metasomatiet.

 

Van enige afstand gezien is het gesteente bleekrose tot violetbruin.

Veldspaat is met zijn roomwitte tot bleekrose kleur het meest opvallende

bestanddeel. Meestal betreft het witte kaliveldspaat vergezeld van een

wisselend percentage gelijkgekleurde plagioklaas (albiet). Soms zijn de

veldspaatkristallen geklonterd tot grote spiegelende aggregaten,

waardoor de gelijkenis met pegmatiet zich opdringt.

 

Naast veldspaat is enig biotiet of chloriet aanwezig, soms vergezeld

van kwarts. Al deze mineralen zijn omgeven en dooraderd door een

fijnvezelige of een zeer fijnkorrelige massa bruinrode epidoot.

De gewoonlijk groene epidootkristalletjes zijn in Finse helsinkiet

omgeven door een zeer dun huidje van hematiet (ijzeroxide), waardoor

deze bruinrood kleuren. In Zweedse helsinkiet is epidoot fraai pistachegroen

van kleur.
 

Finse helsinkiet - Zwerfsteen van Groningen.  Alle tot dusver gevonden typen helsinkiet wijken petrografisch sterk van elkaar af, waardoor het aannemelijk is dat ze in Zuidwest-Finland op meerdere plaatsen voorkomen.	Detail van vorige foto. Bruinrode epidoot vormt onregelmatig begrensde 'wolkjes' in de veldspaatmassa. De donkere spikkels zijn van biotiet.
Finse helsinkiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). De rose veldspaten bestaan vrijwel in zijn geheel uit albiet. In dit gesteente is tamelijk veel fijn verdeelde biotiet aanwezig, vergezeld van wat magnetiet.	Detail van de zwerfsteen van hiernaast. In het ongelijkkorrelige gesteente komen verspreid relatief veel grote glasheldere kwartsen voor.
Finse helsinkiet - Zwerfsteen van Groningen. De zwerfsteen bestaat voor het grootste gedeelte uit een gedeformeerde en deels omgezette graniet met een randstuk van Finse helsinkiet.	Van de zijkant gezien is goed zichtbaar dat het hier om een contactstuk gaat tussen een sterk gedeformeerde graniet en Finse helsinkiet.

De Finse helsinkiet van Haren

Het gesteente is niet gelijkmatig van structuur. Over het midden

loopt een breuk. Het gedeelte links ervan is volkristallijn ontwikkeld.

Rechts van de breuk is de Helsinkiet fijner van korrel en wordt het

gesteente gedomineerd door bruinrode epidoot. Van enige afstand

maakt het gesteente een vaag gestreepte indruk.

 

Opvallend in het gesteente is de hoeveelheid witte kaliveldspaat,

vergezeld van plagioklaas van dezelfde kleur. De veldspaatkristallen

zijn zeer wisselend van grootte. De grootste meten ongeveer twee

centimeter. Deze zijn hoekig vierkant of zijn onregelmatig

van vorm. Hier en daar vormt kaliveldspaat idiomorfe, tot 2cm grote,

rechthoekige tabletten. Van enige afstand gezien maakt het gesteente

hierdoor een porfierische indruk. Biotiet vormt overal in het gesteente

fijne zwarte spikkels. Hier en daar is biotiet tot kleine aggregaten verenigd. Glazig grijze kwarts is vrij talrijk aanwezig.

Bruinrode epidoot is in een hoog percentage aanwezig, bijna

evenveel als veldspaat. Het kleurbeeld van de steen wordt er

duidelijk door bepaald. Het zeer fijnkorrelige mineraal vormt overal

in het gesteente kleine en grotere aggregaten. Op enkele plaatsen

vormt de epidoot centimeters grote, zeer onregelmatige vlekken.

Dit laatste is ook het geval met de witte kaliveldspaat. Dit

mineraal vormt op een aantal plaatsen in het gesteente onregelmatig

begrensde witachtige met epidoot dooraderde concentraties.

 

Om de minerale samenstelling van het gesteente beter te onderzoeken

zou voor een vers breukvlak een stuk van de kei afgeslagen moeten

worden. Door de afronding van de kei is dit zonder grote beschadiging

niet goed mogelijk. Reden om hier van af te zien.