Er zijn zwerfstenen die je weliswaar niet direct herkent, maar die je toch meeneemt omdat het uiterlijk herkenning oproept. De typische bruinrode kleur, de talrijke grijze kwartsen en vooral de langwerpige tabletvormige veldspaten laten je weten dat het weliswaar geen rapakivigraniet is, maar op de een of andere manier komt de steen er wel dichtbij.
De zwerfsteensoort waar het hier over gaat, staat bekend als
Lemlandgraniet. Het is een goed herkenbaar soort gidsgesteente. Samen met de verwante Mosshagagraniet en
Avagraniet vormen deze granieten kleine voorkomens aan de randen van
het rapakivigebied van Aland in Zuidwest-Finland.
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet, groot zwerfblok - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.). |
Lemlandgraniet, detail van vorige foto.Opvallend zijn de roodachtig bleekbruine, rechthoekige kaliveldspaten. Deze liggen deels parallel aan elkaar. Het donkergrijze mineraal is kwarts. |
Lemlandgraniet is als zwerfsteen al langer bekend. Monsters
die jaren geleden op Aland zijn verzameld, kwamen overeen
met bepaalde bruinachtig rode, porfierische zwerfstenen in het
Hondsruggebied. Onverweerde keileemvondsten vallen weinig
op. Die herinneren nog het sterkst aan een ietwat afwijkende,
porfierische rapakivigraniet. In verweerde toestand, zoals ze vaak
heel fraai uit keileemafzettingen op de meer zuidelijke delen
van de Hondsrug te voorschijn komen, zijn ze goed herkenbaar
aan de zeer talrijke witte plagioklaaskristallen te midden van de
vele grijsrode of bruinrode kaliveldspaten.
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet, porfierisch, grootkorrelig type - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).Kaliveldspaat vormt centimeters grote rechthoekige tabletten. Plagioklaas is te herkennen aan de witte vlekken. |
Mosshagagraniet. Verschilt van de verwante Lemlandgraniet vooral door het gemis aan plagioklaas - Zwerfsteen van Groningen. |
Tot dusver zijn vrijwel uitsluitend kleine zwerfstenen van
Lemlandgraniet gevonden. Een groter zwerfsteenexemplaar
kwam jaren geleden in de goede dagen van
zandgroeve De Boer in Emmerschans uit de keileem te voorschijn.
De kei zal ruim 60cm in doorsnede zijn geweest en was aan de
buitenkant zeer herkenbaar fraai verweerd met veel helderwitte
plagioklaas tussen de in dit geval leverbruin-rode kaliveldspaten.
Voordat met de voorhamer enkele grote stukken afgeslagen konden
worden, verdween de kei helaas onder het zand van een instortende
zandwand.
Andere grote zwerfstenen van dit graniettype bleven onbekend, tot
onlangs in de keientuin in Borger eerst één groot exemplaar ontdekt
werd, later gevolgd door een tweede. De eerste zwerfkei is
ongeveer even groot als de zwerfsteen destijds in Emmerschans, nl.
ca. 60cm. Het tweede exemplaar is een stuk groter. Een grove
schatting van een kleine kubieke meter ligt niet ver naast de
waarheid. Daarmee zou dit een van de
allergrootste Lemlandgranieten zijn die ooit in ons land zijn gevonden. De steen
was aanvankelijk voor een deel vuil bruinzwart door humuszuren, aanhechtend
leem en zand, maar valt desondanks door zijn porfierische structuur op.
Een behandeling met een hogedrukspuit deed wonderen. Het is een prachtige porfierische graniet.
![]() |
Lemlandgraniet, porfierisch type - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).De tabletvormige kaliveldspaten zijn lichtkleurig. Ze bezitten een gevlekte, ietwat wolkige structuur. De talrijke plagioklazen zijn veel kleiner en roodachtig bruin. De grijze kwarts vormt kleine en grotere aggregaten. De grote grijze vlek links onderaan de foto is een aggregaat van kwarts. |
Maar het kan nog groter. De kampioen onder zwerfstenen van Lemlandgraniet is een enorme zwerfblok
dat in de Strelasund gevonden is bij Rügen in het oosten van
Duitsland. De prachtige kei is opgesteld op het terrein van het
museum ‘Nautineum’ op het kleine eiland Dänholm, zuidelijk van
Rügen.
Lemlandgraniet komt op Aland voor, zuidelijk van de plaats Mariehamn
in het gebied van de Västerfjärden. Het vormt aan de rand van
het rapakivimassief een zelfstandige, kleine batholiet van ca. 18 bij
10km. Het granietvoorkomen is voor een deel door een smalle zone
van oudere grondgebergtegesteenten van de rapakivigraniet
gescheiden.
![]() |
![]() |
In het kustgebied en op een aantal eilanden voor de kust in het zuidwesten van Aland is Lemlandgraniet ontsloten. Naast het grootkorrelige, porfierische type komen in het gebied ook kleinkorrelige, aplietische en pegmatietische typen voor.Foto Xander de Jong, Nijmegen. |
Lemlandgraniet in contact met fijnkorrelige diabaas. Het diabaasgesteente vormt op de foto de grijsachtige partijen. Kustgebied Lemland, Zuidwest-Aland.Foto Xander de Jong, Nijmegen. |
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet, porfierisch type - Handmonster moedergesteente van Bergö, Aland. |
Lemlandgraniet, ongelijkkorrelig porfierisch type - Handmonster moedergesteente van Järsö, Aland. |
Hoewel Lemlandgraniet, zeker de zwerfstenen ervan, oppervlakkig
gezien aan een porfierische rapakivigraniet doet denken en ook enigszins aan
bepaalde vormen van de Zuid-Finse Perniögraniet, is deze
daaraan niet verwant. Het gesteente doorbreekt het oudere
grondgebergte en is daardoor jonger dan deze. Verwantschap met
de nagenoeg even oude rapakivigranieten ligt meer voor de hand.
Er is wel eens gesuggereerd dat Lemlandgraniet het diepere
structuurtype is van Alandrapakivi. Deze rapakivigraniet met zijn
ringen zou het gesteentetype zijn dat meer in de perifere delen
van het rapakivimassief voorkomt. Dit is echter om meerdere redenen
niet het geval. Dat het echt om een afwijkend type graniet gaat
bewijzen de talrijke prachtige pegmatietaders van Lemlandgraniet wel, die op Aland
kriskras de oudere gesteenten van het grondgebergte doorsnijden.
In rapakivigesteenten ontbreken pegmatieten op enkele
uitzonderingen na vrijwel geheel.
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet, ongelijkkorrelig, zwakporfierisch type - Zwerfsteen van Groningen. |
Lemlandgraniet, ongelijkkorrelig type - Zwerfsteen van Groningen. |
Van Lemlandgraniet wordt tot dusver in de literatuur alleen
het opvallende, porfierische type als gidsgesteente onderscheiden.
Toch is dit niet terecht. In het Alandgebied komt
Lemlandgraniet in verschillende variëteiten voor. Porfierische,
grootkorrelige, ongelijkkorrelige en ook gelijk- en
tevens kleinkorrelige typen wisselen elkaar af. Daarnaast is er
dan ook nog Lemlandpegmatiet.
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen.Van Lemlandgraniet komen ook fijnkorrelige typen voor als zwerfsteen. |
Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen.Op het breukvlak zijn talloze kleine en iets grotere vlekjes te zien van roodbruine plagioklaas. |
Van al deze structuurtypen zijn op de Hondsrug in de loop van
de tijd zwerfstenen gevonden. Uitgaande van het hoofdtype leert
men haast vanzelf ook de andere, afwijkende verschijningsvormen
herkennen.
Hoe herken ik Lemlandgraniet?
In zijn bekendste vorm is het een grootkorrelige, porfierische graniet met centimeters grote, rechthoekige kaliveldspaattabletten.
Afhankelijk van de verweringsgraad en de bleking aan de
buitenzijde, zijn zwerfstenen van Lemlandgraniet bruinrood, grijsrood, roodbruin of leverbruin van kleur.
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet, keileemexemplaar, enigszins verweerd - Zwerfsteen van Groningen. |
Lemlandgraniet, detail van vorige foto met grote kaliveldspaat tabletten. |
De kleur van het gesteente wordt voornamelijk veroorzaakt door
kaliveldspaat, die in de vorm van tot 4cm lange, slanke, soms meer
gedrongen eerstelingen talrijk in het gesteente aanwezig zijn. De
eerstelingen zijn in meer of mindere mate evenwijdig aan elkaar
gerangschikt. Dat doet Lemlandgraniet soms herinneren aan de
Perniögraniet, die dit kenmerk ook vertoont.
Op het verse breukvlak is kaliveldspaat roodbruin tot licht
roodbruin van kleur. De eerstelingen vormen dikwijls Karlsbader
tweelingen. Ook zien we dat de kaliveldspaten grof perthietisch zijn.
De lichtkleurige albietadertjes lopen parallel aan elkaar. Bij sommige
zwerfstenen zijn de kaliveldspaten door de perthiet ietwat gevlekt
en dooraderd. Soms zijn de kaliveldspaattabletten meer gedrongen.
Dit laatste is vooral afhankelijk van de hoek waaronder de
eerstelingen zijn aangesneden.
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.). |
Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen. |
![]() |
![]() |
Lemlandgraniet, grootkorrelig, porfierisch type. Kustgebied Lemland, Zuidwest-Aland.Foto Xander de Jong, Nijmegen. |
Pegmatietaders van Lemlandgraniet in donker monzonietisch gesteente. Kustgebied Lemland, Zuidwest-Aland.Foto Xander de Jong, Nijmegen. |
De ruimte tussen de kaliveldspaateerstelingen wordt opgevuld
door een grofkorrelige grondmassa van kaliveldspaat, plagioklaas en grijze kwarts.
Vooral de plagioklaas valt op. Het mineraal vormt kleine en grotere,
onregelmatige en idiomorfe, hoekige kristallen. Aan de buitenzijde
kleuren ze wit, op het verse breukvlak daarentegen zijn ze vaak
roodbruin of geelgroen. Roodbruine plagioklaas is duidelijk donkerder van kleur
dan de kaliveldspaten, iets dat we ook in sommige rapakivigranieten
zien optreden. Normaal gesproken is dit net andersom. Van beide veldspaatsoorten is plagioklaas meestal het lichtst gekleurd.
Kwarts komt voor als grijze tot grijsbruine korrels die veelal tot
aggregaten verenigd zijn. Hier en daar zijn grotere kwartsindividuen
aanwezig. Donkere mineralen komen weinig voor.
![]() |
Lemlandgraniet. Enigszins afwijkend kleurtype - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). |