Er zijn zwerfstenen die je weliswaar niet direct herkent, maar die je toch meeneemt omdat het uiterlijk herkenning oproept. De typische bruinrode kleur, de talrijke grijze kwartsen en vooral de langwerpige tabletvormige veldspaten laten je weten dat het weliswaar geen rapakivigraniet is, maar op de een of andere manier komt de steen er wel dichtbij.
 

De zwerfsteensoort waar het hier over gaat, staat bekend als

Lemlandgraniet. Het is een goed herkenbaar soort gidsgesteente. Samen met de verwante Mosshagagraniet en

Avagraniet vormen deze granieten kleine voorkomens aan de randen van

het rapakivigebied van Aland in Zuidwest-Finland.
 

Lemlandgraniet, groot zwerfblok - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.).	Lemlandgraniet, detail van vorige foto. Opvallend zijn de roodachtig bleekbruine, rechthoekige kaliveldspaten. Deze liggen deels parallel aan elkaar. Het donkergrijze mineraal is kwarts.

Lemlandgraniet is als zwerfsteen al langer bekend. Monsters

die jaren geleden op Aland zijn verzameld, kwamen overeen

met bepaalde bruinachtig rode, porfierische zwerfstenen in het

Hondsruggebied. Onverweerde keileemvondsten vallen weinig

op. Die herinneren nog het sterkst aan een ietwat afwijkende,

porfierische rapakivigraniet. In verweerde toestand, zoals ze vaak

heel fraai uit keileemafzettingen op de meer zuidelijke delen

van de Hondsrug te voorschijn komen, zijn ze goed herkenbaar

aan de zeer talrijke witte plagioklaaskristallen te midden van de

vele grijsrode of bruinrode kaliveldspaten.

Lemlandgraniet, porfierisch, grootkorrelig type - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). Kaliveldspaat vormt centimeters grote rechthoekige tabletten. Plagioklaas is te herkennen aan de witte vlekken.	Mosshagagraniet. Verschilt van de verwante Lemlandgraniet vooral door het gemis aan plagioklaas - Zwerfsteen van Groningen.

Tot dusver zijn vrijwel uitsluitend kleine zwerfstenen van

Lemlandgraniet gevonden. Een groter zwerfsteenexemplaar

kwam jaren geleden in de goede dagen van

zandgroeve De Boer in Emmerschans uit de keileem te voorschijn.

De kei zal ruim 60cm in doorsnede zijn geweest en was aan de

buitenkant zeer herkenbaar fraai verweerd met veel helderwitte

plagioklaas tussen de in dit geval leverbruin-rode kaliveldspaten.

Voordat met de voorhamer enkele grote stukken afgeslagen konden

worden, verdween de kei helaas onder het zand van een instortende

zandwand.

Andere grote zwerfstenen van dit graniettype bleven onbekend, tot

onlangs in de keientuin in Borger eerst één groot exemplaar ontdekt

werd, later gevolgd door een tweede. De eerste zwerfkei is

ongeveer even groot als de zwerfsteen destijds in Emmerschans, nl.

ca. 60cm. Het tweede exemplaar is een stuk groter. Een grove

schatting van een kleine kubieke meter ligt niet ver naast de

waarheid. Daarmee zou dit een van de

allergrootste Lemlandgranieten zijn die ooit in ons land zijn gevonden. De steen

was aanvankelijk voor een deel vuil bruinzwart door humuszuren, aanhechtend

leem en zand, maar valt desondanks door zijn porfierische structuur op. 

Een behandeling met een hogedrukspuit deed wonderen. Het is een prachtige porfierische graniet.
 

Lemlandgraniet, porfierisch type - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.). De tabletvormige kaliveldspaten zijn lichtkleurig. Ze bezitten een gevlekte, ietwat wolkige structuur. De talrijke plagioklazen zijn veel kleiner en roodachtig bruin. De grijze kwarts vormt kleine en grotere aggregaten. De grote grijze vlek links onderaan de foto is een aggregaat van kwarts.

Maar het kan nog groter. De kampioen onder zwerfstenen van Lemlandgraniet is een enorme zwerfblok

dat in de Strelasund gevonden is bij Rügen in het oosten van

Duitsland. De prachtige kei is opgesteld op het terrein van het

museum ‘Nautineum’ op het kleine eiland Dänholm, zuidelijk van

Rügen.

Lemlandgraniet komt op Aland voor, zuidelijk van de plaats Mariehamn

in het gebied van de Västerfjärden. Het vormt aan de rand van

het rapakivimassief een zelfstandige, kleine batholiet van ca. 18 bij

10km. Het granietvoorkomen is voor een deel door een smalle zone

van oudere grondgebergtegesteenten van de rapakivigraniet

gescheiden.

In het kustgebied en op een aantal eilanden voor de kust in het zuidwesten van Aland is Lemlandgraniet ontsloten. Naast het grootkorrelige, porfierische type komen in het gebied ook kleinkorrelige, aplietische en pegmatietische typen voor. Foto Xander de Jong, Nijmegen.	Lemlandgraniet in contact met fijnkorrelige diabaas. Het diabaasgesteente vormt op de foto de grijsachtige partijen. Kustgebied Lemland, Zuidwest-Aland. Foto Xander de Jong, Nijmegen.
Lemlandgraniet, porfierisch type - Handmonster moedergesteente van Bergö, Aland.	Lemlandgraniet, ongelijkkorrelig porfierisch type - Handmonster moedergesteente van Järsö, Aland.

Hoewel Lemlandgraniet, zeker de zwerfstenen ervan, oppervlakkig

gezien aan een porfierische rapakivigraniet doet denken en ook enigszins aan

bepaalde vormen van de Zuid-Finse Perniögraniet, is deze

daaraan niet verwant. Het gesteente doorbreekt het oudere

grondgebergte en is daardoor jonger dan deze. Verwantschap met

de nagenoeg even oude rapakivigranieten ligt meer voor de hand.

Er is wel eens gesuggereerd dat Lemlandgraniet het diepere

structuurtype is van Alandrapakivi. Deze rapakivigraniet met zijn

ringen zou het gesteentetype zijn dat meer in de perifere delen

van het rapakivimassief voorkomt. Dit is echter om meerdere redenen

niet het geval. Dat het echt om een afwijkend type graniet gaat

bewijzen de talrijke prachtige pegmatietaders van Lemlandgraniet wel, die op Aland

kriskras de oudere gesteenten van het grondgebergte doorsnijden.

In rapakivigesteenten ontbreken pegmatieten op enkele

uitzonderingen na vrijwel geheel.

Lemlandgraniet, ongelijkkorrelig, zwakporfierisch type - Zwerfsteen van Groningen.	Lemlandgraniet, ongelijkkorrelig type - Zwerfsteen van Groningen.

Van Lemlandgraniet wordt tot dusver in de literatuur alleen

het opvallende, porfierische type als gidsgesteente onderscheiden.

Toch is dit niet terecht. In het Alandgebied komt 

Lemlandgraniet in verschillende variëteiten voor. Porfierische,

grootkorrelige, ongelijkkorrelige en ook gelijk- en

tevens kleinkorrelige typen wisselen elkaar af. Daarnaast is er

dan ook nog Lemlandpegmatiet.

Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen. Van Lemlandgraniet komen ook fijnkorrelige typen voor als zwerfsteen.	Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen. Op het breukvlak zijn talloze kleine en iets grotere vlekjes te zien van roodbruine plagioklaas.

Van al deze structuurtypen zijn op de Hondsrug in de loop van

de tijd zwerfstenen gevonden. Uitgaande van het hoofdtype leert

men haast vanzelf ook de andere, afwijkende verschijningsvormen

herkennen.


Hoe herken ik Lemlandgraniet?
In zijn bekendste vorm is het een grootkorrelige, porfierische graniet met centimeters grote, rechthoekige kaliveldspaattabletten.

Afhankelijk van de verweringsgraad en de bleking aan de

buitenzijde, zijn zwerfstenen van Lemlandgraniet bruinrood, grijsrood, roodbruin of leverbruin van kleur.

Lemlandgraniet, keileemexemplaar, enigszins verweerd - Zwerfsteen van Groningen.	Lemlandgraniet, detail van vorige foto met grote kaliveldspaat tabletten.

De kleur van het gesteente wordt voornamelijk veroorzaakt door 

kaliveldspaat, die in de vorm van tot 4cm lange, slanke, soms meer

gedrongen eerstelingen talrijk in het gesteente aanwezig zijn. De

eerstelingen zijn in meer of mindere mate evenwijdig aan elkaar

gerangschikt. Dat doet Lemlandgraniet soms herinneren aan de

Perniögraniet, die dit kenmerk ook vertoont.

Op het verse breukvlak is kaliveldspaat roodbruin tot licht

roodbruin van kleur. De eerstelingen vormen dikwijls Karlsbader

tweelingen. Ook zien we dat de kaliveldspaten grof perthietisch zijn.

De lichtkleurige albietadertjes lopen parallel aan elkaar. Bij sommige

zwerfstenen zijn de kaliveldspaten door de perthiet ietwat gevlekt

en dooraderd. Soms zijn de kaliveldspaattabletten meer gedrongen. 

Dit laatste is vooral afhankelijk van de hoek waaronder de

eerstelingen zijn aangesneden.

Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).	Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen.
Lemlandgraniet, grootkorrelig, porfierisch type. Kustgebied Lemland, Zuidwest-Aland. Foto Xander de Jong, Nijmegen.	Pegmatietaders van Lemlandgraniet in donker monzonietisch gesteente. Kustgebied Lemland, Zuidwest-Aland. Foto Xander de Jong, Nijmegen.

De ruimte tussen de kaliveldspaateerstelingen wordt opgevuld

door een grofkorrelige grondmassa van kaliveldspaat, plagioklaas en grijze kwarts.

Vooral de plagioklaas valt op. Het mineraal vormt kleine en grotere,

onregelmatige en idiomorfe, hoekige kristallen. Aan de buitenzijde

kleuren ze wit, op het verse breukvlak daarentegen zijn ze vaak

roodbruin of geelgroen. Roodbruine plagioklaas is duidelijk donkerder van kleur

dan de kaliveldspaten, iets dat we ook in sommige rapakivigranieten

zien optreden. Normaal gesproken is dit net andersom. Van beide veldspaatsoorten is plagioklaas meestal het lichtst gekleurd.

Kwarts komt voor als grijze tot grijsbruine korrels die veelal tot

aggregaten verenigd zijn. Hier en daar zijn grotere kwartsindividuen

aanwezig. Donkere mineralen komen weinig voor.

Lemlandgraniet. Enigszins afwijkend kleurtype - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Terug