Stenen zoeken is te vergelijken met het spotten van vogels. In een waterrijk moerasgebied verwacht je watervogels en soorten die in de nabijheid daarvan foerageren. Op de zandgrond in Drenthe daarentegen kom je heel andere vogelsoorten tegen. Zwerfsteenzoekers hebben vergelijkbare ervaringen. In West-Drenthe en Friesland kom je andere zwerfsteensoorten tegen dan in het Hondsruggebied. In zandgroeves in Noordwest-Duitsland vind je relatief veel zwerfstenen uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen. Kortom, over betrekkelijk korte afstanden kom je duidelijke verschillen tegen in het sortiment zwerfstenen.

 

 

Sinds jaar en dag staat het Hondsruggebied bekend om zijn

rapakivi's. Alandrapakivi en Alandgraniet zijn wel de bekendste

vertegenwoordigers van deze familie van granietachtige gesteenten.

Maar er zijn meer typen. Geen gesteentefamilie is zo rijk aan soorten

en typen als juist deze rapakivi's. Er schuilen soorten onder die

onmiddellijk te herkennen zijn als rapakivigraniet. Daarnaast kom je

zwerfsteentypen tegen die opgeraapt worden, bekeken, weer weggelegd, toch

weer opgeraapt en uiteindelijk meegenomen worden. Waarom? Het

lijken herkenbare, maar niet direct bekende rapakivi's. Bovendien zijn het mooie gesteenten en die

laat je niet liggen.  

 

 

Alandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).   Dit gesteente is vermoedelijk het allerbekendste gidsgesteente onder de noordelijke zwerfstenen. Alandrapakivi komt in onnoemlijk veel verschillende typen voor. Het is moeilijk twee identieke typen te vinden.	Alandgraniet - Zwerfsteen van Groningen.   Door verwering is het roodachtige gesteente geelbruin verweerd. De plagioklazen in het gesteente zijn aan de gele vlekken te herkennen.

 

 

Een zwerfsteensoort die aan dit laatste beantwoordt is Noordbaltische rapakivigraniet. Een

betere naam is er voorlopig niet. Vrijwel iedere verzamelaar van

kristallijne zwerfstenen kent dit zwerfsteentype en weet ook dat het

een rapakivigraniet is, maar daar blijft het bij. Noordbaltische

rapakivigranieten vallen op door hun aantrekkelijke oranje, roodoranje en

soms scharlakenrode kleur. De heldere, duidelijke porfierische structuur

en goed te onderscheiden minerale bestanddelen maken dat deze

zwerfstenen door de meeste verzamelaars worden opgeraapt, ook

als er al een paar in de verzameling aanwezig zijn.

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Licht verweerd oppervlak, waardoor de helder zalm-oranje kleur van de kaliveldspaten ietwat verbleekt is. De kwartsen vallen door hun grijze kleur goed op. Noordbaltische rapakivi bevat meestal paarse fluoriet, maar daar is aan de verweerde buitenzijde van de steen vrijwel nooit (meer) iets van te zien.	Sterk, door verwering, gebleekt oppervlak van een zwerfsteen van Noordbaltische rapakivi - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).
Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.   Op het breukvlak spiegelen de kaliveldspaaten. Ze vormen dikwijls Karlsbader tweelingen.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).   Grijze kwartseerstelingen en fel oranje gekleurde kaliveldspaten tekenen het gesteente. De donkere mineralen (hoornblende en biotiet) vormen kleine onregelmatige aggregaten.

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet bezit een tamelijk uniform karakter met heel

eigen kenmerken. Bovendien zijn zwerfstenen ervan niet erg zeldzaam.

Ondanks het gelijkmatige karakter komen van deze rapakivigraniet

een aantal varianten voor. Het meest wordt een porfierisch type

gevonden met rechthoekige of afgerond rechthoekige, ietwat gewolkte

of gevlekte kaliveldspaten en talrijke rondachtige grijze kwartsen.

Daarnaast komen van deze graniet ook granietporfierische varianten

voor. Van Noordbaltische kwartsporfier is tot dusver slechts één

kleine zwerfsteen bekend. Deze laatste heeft een karakteristiek, zeer

herkenbaar uiterlijk en is ondanks bepaalde overeekomsten niet te verwarren met Aland- en bruine

Baltische kwartsporfier.

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Nyborre (Dk.).	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Mön (Dk.).   Dit type wijkt van de meerderheid af door de grotere kwartseerstelingen, die slechts in geringe mate gecorrodeerd zijn. De kaliveldspaten vormen fraaie idiomorfe rechthoekige tabletten.
Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Hoewel rode en oranje graniettypen veruit in de meerderheid zijn, komen lichtkleurige, beige-bruine graniettypen ook voor. Behalve in kleur verschillend ze niet van de overige Noordbaltische rapakivi's.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ouwsterhaule (Fr.).   Afwijkend type met scharlakenrode kaliveldspaten en opvallend gekleurde, grijsblauwe kwartsen. De kwartsen zijn zwak gezoneerd en bevatten nauwelijks veldspaatinsluitsels.

 

 

Zalmkleurig, oranjerood, steenrood, bruinrood of licht scharlakenrood zijn

de overheersende kleuren van dit gesteente. Daarnaast komen

kleurtypen voor die ietwat rood aangelopen beige, lichtbruin of grijsbruin

van kleur zijn. Kortom, de kleurvariatie onder Noordbaltische

rapakivigraniet is tamelijk groot. Opvallend is dat de porfierische

structuur van het gesteente binnen bepaalde marges in vrijwel alle

kleurvariaties nagenoeg hetzelfde blijft.

 

 

Zwerfstenen van Noordbaltische rapakivigraniet zijn in vrijwel iedere

verzameling aanwezig, zelfs vaak in meerdere exemplaren, maar bij

veel verzamelaars onder andere namen. Sommige verzamelaars

noemen het gesteente pyterliet, porfierische rapakivigraniet, porfierische

hoornblenderapakivi of Finse rapakivigraniet. Bij weer anderen lees je

op het etiket namen als Noordoostbaltische rapakivigraniet, Noordbaltische

rapakivigraniet of Oostbaltische rapakivigraniet.

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.   Bovenstaande graniet vormt een overgang naar het granietporfierische type. Tussen de veldspaat- en kwartseerstelingen is een fijner gekorreld mengsel van kwarts, veldspaat en donkere mineralen aanwezig. Het grootteverschil t.o.v. de veldspaateerstelingen versterkt het porfierisch karakter.

 

 

 

 

Waar komt Noordbaltische rapakivigraniet vandaan?
 

De naamsverschillen duiden een probleem aan. Van Noordbaltische

rapakivigraniet is de herkomst ofwel de vaste rots niet bekend.

Duidelijk is dat het om een rapakivigraniet uit het Noord- of Oostbalticum

moet gaan. Het gesteente bevat op zijn minst twee en in sommige

gevallen zelfs drie kwartsgeneraties. Dit is een rapakivikenmerk. Van

een mogelijke verwantschap met graniettypen uit Dalarne of Zuid-Zweden

is geen sprake.

 

Van de Aland-eilanden is dit rapakivitype niet bekend, ook niet als

zwerfsteen. Een herkomst uit noordelijker gelegen rapakivigebieden

ligt daarom niet voor de hand. Rapakivi's met een dergelijke signatuur

zijn in de rapakivigebieden in Noord-Zweden en de Botnische Golf niet

bekend. Ook zijn in deze noordelijke rapakivigebieden geen zwerfstenen

van dit type gevonden.

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Senden-Ottmarsbocholt (Dld.).	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Wissel (Dld.).

 

 

 

Het Finse vasteland dan? Het rapakivigebied van Viborg ligt te oostelijk

om van daar zwerfstenen bij ons te verwachten. Uit de rapakivimassieven

van Vehmaa en Laitila, aan de zuidwestkust van Finland, is dit

gesteentetype evenmin bekend. De kleinere rapakivivoorkomens van

Syypii, Reposaari e.d. leveren gesteentetypen die al helemaal niet op

Noordbaltische rapakivigraniet lijken. Blijft over een mogelijke herkomst van het kleine

rapakivimassief van Kökar, zuidoostelijk van Aland.

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet is van geen van de rapakivimassieven op de kaart bekend, ook niet als zwerfsteen.

 

 

 

Het rapakivigebied van Kökar is weliswaar niet groot, ook de toegankelijk

is niet om over naar huis te schrijven. Het grootste deel van het massief ligt onder water. Slechts

op een paar, zeer verspreid gelegen, eilandjes zijn rapakivigesteenten

ontsloten. Een aantal zwerfsteenliefhebbers heeft in de afgelopen jaren

kans gezien om op een aantal van deze eilanden gesteentemonsters mee te nemen. Uit deze gesteentemonsters blijkt dat in het

Kökargebied voornamelijk grootkorrelige, porfierische

biotietrapakivi's ontsloten zijn, vergezeld van typen die bekend staan

als pyterliet en Finse granietporfier. Nergens op de bezochte eilanden is een

rapakivitype aangetroffen dat op Noordbaltische rapakivigraniet lijkt. Ook zijnop de eilanden geen zwerfstenen van Noordbaltische rapakivigraniet aangetroffen, op een vondstmelding na op het hoofdeiland Kökar. Dat is merkwaardig. Een mogelijkheid zou kunnen zijn dat het

gesteente ergens onder de zeespiegel ontsloten is, maar dan zouden

op de eilanden in de buurt zwerfstenen van dit gesteente moeten

voorkomen. Dit is niet het geval.

 

 

Pyterliet van Kökar - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).	Finse granietporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).    De meeste Finse granietporfieren zijn afkomstig van het kleine rapakivimassief van Kökar.

 

 

Als zwerfsteen is Noordbaltische rapakivigraniet vrij algemeen op de

stranden van Litouwen en Kaliningrad te vinden. Dit graniettype komt

daar samen voor met rapakivigranieten van Aland en Kökar in een

verhouding die overeen komt met die op de Hondsrug. Ook in typologie

wijken de Noordbaltische granieten in beide Baltische staten niet af van

'onze' zwerfstenen.

 

 

Opvallend en tegelijk bijzonder is dat Noordbaltische rapakivigraniet

niet voorkomt langs de noord- en noordwestkust van Estland. Matthias

Bräunlich, een bekende zwerfsteenonderzoeker uit Hamburg, heeft in

Estland op verschillende plaatsen rapakivizwerfstenen geïnventariseerd.

Hoewel uit het sortiment en de verspreiding van de rapakivi's een

interessant patroon naar voren komt, ontbreekt 

Noordbaltische rapakivigraniet in het zwerfsteengezelschap. Misschien

dat het gesteente wel voorkomt op de zuidelijker stranden van Estland,

richting Letland, maar dat is (nog) niet onderzocht.

 

 

Verschillende zwerfsteenverzamelaars hebben in de afgelopen jaren

rapakivigebieden op het Baltisch schild bemonsterd. In de grotere

massieven blijkt telkens weer de enorme variabiliteit onder de

gesteenten. Ook kleinere rapakivivoorkomens zijn bezocht en

bemonsterd, maar nergens is in de vaste rots een graniettype gevonden

dat overeen komt met Noordbaltische rapakivigraniet. Dit zou

kunnen betekenen dat dit zwerfsteentype wellicht afkomstig moet zijn uit

een tot dusver onbekend rapakivimassief.

 

 

 

Overzicht van de belangrijkste rapakivimassieven op het Baltisch Schild.   Zuidelijk van Aland ligt het grote Noordbaltisch rapakivimassief. In het oranje gedeelte zijn de rapakivigesteenten op de bodem van de Oostzee ontsloten. Het lichter getinte, zuidelijke deel, is bedekt door Paleozoïsche sedimenten. Van het Noordbaltisch rapakivivoorkomen komen nergens gesteenten aan de oppervlakte. Alles is door water van de Oostzee bedekt. De Noordbaltische rapakivigraniet komt waarschijnlijk uit dit massief.

 

 

 

Uit geologisch onderzoek is gebleken dat zuidelijk van Aland, deels op de

Oostzeebodem nog meer rapakivimassieven voorkomen. Delen ervan

lopen door tot onder Estland en Letland. Niet ver zuidelijk van

het rapakivimassief van Kökar is op de Oostzeebodem een groot

rapakivimassief ontsloten: het Noordbaltische rapakivimassief. Jammer

is dat de gesteenten van dit massief nergens bereikbaar ontsloten zijn.

Het is geheel door zeewater bedekt. Uit boringen blijkt dat de noordelijke

helft van dit rapakivimassief op de Oostzeebodem ontsloten is en niet

zoals meer naar het zuiden, bedekt is door paleozoïsche sedimenten. De

bekende rode Oostzeeporfier - zowel de rode, dichte vorm als de

ignimbrietische varianten -  maakt onderdeel uit van dit rapakivimassief.

Dit zou wellicht ook het geval kunnen zijn met de iets minder bekende

bruine Baltische kwartsporfier.

 

De conclusie is dat de herkomst van de Noordbaltische rapakivigraniet

waarschijnlijk gezocht moet worden in de noordelijke Oostzee, in die gedeelten waar

kristallijne Precambrische gesteenten ontsloten zijn die

niet bedekt zijn door jongere, paleozoïsche afzettingen. Uit de

verspreiding van zwerfstenen blijkt dat een herkomst van Aland of

Kökar uitgesloten kan worden. Ook de noordelijk en oostelijk daarvan

gelegen rapakivigebieden komen niet in aanmerking. Blijft over dat

Noordbaltische rapakivigraniet als vaste rots onderdeel uit moet maken van het hierboven genoemde Noordbaltische rapakivimassief,

zuidelijk van Aland en Kökar. De route die de hoofdmassa van het

landijs heeft genomen door het noordelijke en noordoostelijke

Oostzeegebied, maakt duidelijk dat delen van het Noordbaltische

rapakivigebied in het Saalien en ook het Weichselien aan glaciale erosie

bloot hebben gestaan en dus zwerfstenen hebben geleverd.

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Senden-Ottmarsbocholt (Dld.).	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Wissel (Dld.).

 

 

 

Beschrijving van de zwerfsteenvarianten
 

Van Noordbaltische rapakivigraniet zijn tot dusver vier gesteentetypen

gevonden: een porfierische, een granietporfierisch, een

pyterlietisch type en een kwartsporfierische variant. De kleur van het

gesteente is binnen bepaalde grenzen variabel. Het meest komen

zalmkleurige, oranjerode, steenrode en enigszins bruinrode typen

voor. Prachtig, scharlakenrood gekleurde zwerfstenen zijn zeldzamer.

Naast deze roodachtige kleurvarianten komen ook licht geelrose, iets

rood aangelopen beige, beigebruine tot leverbruine kleurtypen voor.

Vooral als de stenen gezaagd en gepolijst zijn, zijn Noordbaltische

rapakivi’s prachtige, goed doortekende, scherpkristallijne zwerfstenen.

 

 

Het porfierische type
 

Zwerfstenen van dit type maken een zeer gelijkmatige indruk.

Opvallend zijn de grote aantallen rechthoekige, afgerond hoekige

of rondachtige kaliveldspaten. Deze veldspaatvormen kunnen in

dezelfde steen voorkomen. De veldspaateerstelingen ontlopen

elkaar niet veel in grootte (10-15mm).

 

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Op het breukvlak vallen de afgerond, rechthoekige eerstelingkristallen van kaliveldspaat duidelijk op.

 

 

 

Plagioklaas
 

Plagioklaas is weliswaar aanwezig, maar is zo te zien van weinig

betekenis. In het gesteente komen, spaarzaam verspreid, zelfstandige

kristallen voor. In sommige zwerfstenen heeft de plagioklaas een

groenachtig tint, in andere is het roodachtig gevlekt, roodbruin,

grijsrood gevlekt of zelfs grijsblauw. De plagioklazen liggen verspreid

tussen de kaliveldspaten. De grootte van de kristallen varieert van 2

tot 10mm.

 

 

 

Plagioklaas komt in Noordbaltische rapakivigraniet in wisselende percentages voor, maar is als vrij kristal nooit talrijk aanwezig. De kleur ervan wisselt. Hier kleurt het mineraal vuilbruin.	In de bleekgekleurde typen Noordbaltische rapakivigraniet kleuren de vrije plagioklazen dikwijls grijsblauw of meer groenachtig grijsblauw.
Groenachtige plagioklaas in Noordbaltische graniet met in het centrum paarse fluoriet.	Door een overmaat aan ijzer kleuren de meeste rapakivigesteenten roodachtig. Ook de plagioklaas is vaak door ijzer roodachtig getint. Hier neemt dit veldspaattype een groot gedeelte in van een kaliveldspaateersteling. Kleine, hoekige kwartsjes omgeven de veldspaateerstelingen kransvormig.

 

 

Kwarts
 

Kwarts komt in drie generaties voor. De grotere kwartsen zijn talrijk.

Ze zijn onregelmatig rondachtig van vorm en maximaal 5 mm groot.

De kleur ervan is glashelder, lichtgrijs, melkachtig grijs of rookkleurig.

Bijzonder is dat veel kwartseerstelingen sterk gecorrodeerd zijn. Ze

lijken op die in Alandkwartsporfier, maar de kwartsen in Noordbaltische

rapakivigraniet zijn vaak iets meer gecorrodeerd. Ze vertonen gangetjes,

inhammen en holtes, die gevuld zijn met kaliveldspaat. De kleur van de

veldspaatmassa in de kwartsen is dezelfde als die van het gesteente. In

sommige zwerfstenen komen naast ovale, ook hoekige, deels idiomorfe

kwartsen voor. Deze zijn minder gecorrodeerd en bevatten ook minder

veldspaatinsluitsels. Een hoogst enkele keer vormen kwartseerstelingen

dihexaëdrische kristallen.

  
 

 

Kwartseersteling in Alandkwartsporfier - Zwerfsteen van Groningen.   Door corrosie, als gevolg van magmatische oplossing, zijn de dubbelpiramides van kwarts veranderd in ovale, eivormige eerrstelingen. Door oplossing zijn uithollingen, kuiltjes en zelfs smalle gangetjes in de kwarts ontstaan. Deze zijn gevuld met veldspaatmassa.	Gecorrodeerde kwarts in rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Het oorspronkelijke, idiomorfe kristal is zodanig door magmatische corrosie aangetast, dat de vorm nauwelijks meer te herkennen is.	Gecorrodeerde kwarts in Noordbaltische kwartsporfier - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.).    De kwartseerstelingen in Noordbaltische rapakivigraniet zijn doorgaans sterker gecorrodeerd dan in Alandkwartsporfier. Dit is te zien aan de talrijke insluitsels van roodkleurige kaliveldspaat.

 

 

 

Kwarts van de tweede generatie vormt (soms zeer) talrijke, onregelmatige,

meest hoekige kristallen en kristalletjes. Deze zijn weliswaar kleiner dan

de rondachtige kwartseerstelingen, maar hun grootte is variabel.

Kwartseerstelingen, kaliveldspaatjes, donkere mineralen en deze kleine

kwartsen vormen een soort vulmassa die de ruimten tussen de grotere

veldspaateerstelingen opvult. In sommige zwerfstenen zijn de kleine

kwartsen zeer talrijk en vormen ze samen met de kwartseerstelingen

kransen om de kaliveldspaten. In die gevallen hebben we met een

pyterlietachtig gesteente te doen.

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.   Soms zijn de kwartsen kransvormig om de veldspaten gerangschikt, waardoor het gesteente het uiterlijk krijgt van pyterliet.	Noordbaltische rapakivigraniet- Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   De kwartsen in dit rapakivigesteente zijn doorgaans niet groter dan ca. 5mm. De kleur ervan varieert van glashelder, grijs, grijsachtig blauw tot rookkleurig. De kwartsen op de foto zijn donker rookkleurig met talrijke kleine insluitsels van veldspaat.
Detail van Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.   1) Gecorrodeerde kwartseerstelingen (1e generatie kwarts). 2) Hoekig begrensde, kleinere kwartskristallen (2e generatie kwarts) 3) Onregelmatig hoekige of concaaf begrensde nietige kwartsinsluitsels in kaliveldspaat (3e generatie kwarts). 4) Grijsblauwe tot vuil blauwgroene plagioklaas.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Drachten (Fr.).   Soms vormen kleine, hoekige kwartskristallen van de 2e generatie groepjes in kaliveldspaateerstelingen. Deze groepsgewijze rangschikking van kwartsen zien we ook in verschillende Norrlandgranieten, w.o. Sorselegraniet.

 

 

 

Kwarts van de derde generatie komt voor in de vorm van zeer kleine,

heldere of rookkleurige, hoekige kristalletjes. In sommige Noordbaltische

granieten vormen de nietige kwartsjes concave insluitseltjes in

kaliveldspaat, maar vaker nog zijn ze hoekig en vormen ze groepjes.

Een bijzondere verschijningsvorm is de vergroeiing van kleine kwartsjes

met kaliveldspaat, waarbij een smalle randzoom rond de veldspaat-

eerstelingen wordt gevormd. Een dergelijke met kwarts en veldspaat

vergroeide zoom noemt men een marginatiestructuur.

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet, detail met kwarts van de 3e generatie in kaliveldspaat - Zwerfsteen van Groningen.	Noordbaltische rapakivigraniet met zwak gezoneerde, melkachtig blauwe kwartsen. Dit is tot dusver de enige zwerfsteenvondst met dit type kwarts - Zwerfsteen van Ouwsterhaule (Fr.).
Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Noordbaltische rapakivigranieten vallen grofweg uiteen in twee subgroepen: die met kaliveldspaten zonder marginatiestructuur en typen met kaliveldspaateerstelingen die aan de buitenkant begrensd zijn door smalle een zone met talloze kleine kwartsjes.	Noordbaltische rapakivigraniet met marginatiestructuur, detail van de steen hiernaast.
Noordbaltische rapakivigraniet met autoliet - Zwerfsteen van Groningen.   Het fijner gekorrelde, iets donkerder gekleurde 'insluitsel' bestaat uit een mengsel van kaliveldspaat en zeer veel kleine spikkels van donkere mineralen. De vlekken lijken insluitsels van vreemd gesteente, die uit de omgeving opgenomen werden toen de Noordbaltisch rapakivigraniet nog grotendeels een halfvloeibare kristalbrij vormde. Dit is echter niet het geval. Deze onregelmatige vlekken, waarin het gesteente een heel andere structuur heeft, is uit hetzelfde magma ontstaan als de graniet eromheen. Autolieten komen, ook in veel grotere formaten, meer voor in rapakivi's.	Detail van de autoliet. In de fijnkorrelige massa bevindt zich een gecorrodeerd kaliveldspaatkristal.

 

 

 

 

Kaliveldspaat
 

Een opvallend kenmerk van veel kaliveldspaateerstelingen is het gevlekte

karakter ervan, dat ook wel gewolkt genoemd mag worden. Het vlekkerig,

wolkige beeld wordt veroorzaakt door kleurverschillen in de eerstelingen.

Lichtere en donkerder partijtjes wisselen elkaar zeer onregelmatig af. Niet

zelden nemen de donkerder partijen een groot gedeelte in van de

kaliveldspaten of vormen de kern ervan. Zijn de donkerder getinte vlekken

relatief groot, dan lijkt het alsof sommige kaliveldspaten een smalle, lichter

getinte zoom bezitten. De mate van transparantie van de veldspaat in de

eerstelingen wisselt. Waarschijnlijk wordt het diffuus vlekkerige karakter

van de kaliveldspaten veroorzaakt door de aanwezigheid van plagioklaas.

Macroscopisch is dit echter niet goed te beoordelen.

 

 

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.   Het onregelmatig, gevlekte karakter van veel kaliveldspaten wordt hoogstwaarschijnlijk veroorzaakt door plagioklaas, dat zich door zijn donkerder kleur op een zeer grillige wijze in de kaliveldspaten manifesteert.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Sommige kaliveldspaateerstelingen lijken bijna helemaal te zijn ingenomen door iets donkerder gekleurde plagioklaas.
Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Dit type door plagioklaas gevlekte kaliveldspaateerstelingen is karakteristiek voor deze Noordbaltische graniet.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Op de foto liggen een viertal kaliveldspaateerstelingen geclusterd bij elkaar. Ze zijn van elkaar te onderscheiden door ringen van kleine hoekige kwartsjes, die samen met de kaliveldspaat aan de buitenzijde van de eerstelingen een marginatiestructuur vormen.

 

 

 

Donkere mineralen
 

Donkere mineralen zijn verspreid in het gesteente aanwezig. Ze vormen

kleine spikkels, soms ook iets grotere, onregelmatig gevormde aggregaten.

Verdeeld over de zwerfsteentypen wisselt het percentage. Ook de mate

waarin de mineralen door de hoge ouderdom zijn omgezet wisselt. In

sommige zwerfstenen is naast enige biotiet, vooral zwarte hoornblende

aanwezig, in andere zwerfstenen zijn de donkere mineralen omgezet in

zwartgroene chloriet.

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet met kleine paarse fluorietkristallen - Zwerfsteen van Groningen.	Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Paarse fluoriet is in vrijwel iedere Noordbaltische rapakivigraniet aanwezig, mits niet al te zeer verweerd. Fluoriet komt voornamelijk voor in en naast de donkere aggregaten.

 

 

 

Fluoriet
 

Opvallend is het voorkomen van relatief veel paarse fluoriet. Het

mineraal is gevoelig voor verwering en oplossing, waardoor het aan

de buitenzijde van de zwerfstenen meestal niet opgemerkt wordt of

het zouden de kleine putjes moeten zijn die het mineraal bij verwering

achter laat. Op het breukvlak vormt de fluoriet kleine paarse vlekjes

in en naast de donkere aggregaten. Hoewel het percentage wisselt, is

het mineraal altijd aanwezig. Verder komt nog enige magnetiet voor.

De kleine metaliggrijze spikkeltjes en vlekjes zijn echter alleen goed

aan gepolijste stenen waar te nemen.

 

 

Het granietporfierisch type
 

Granietporfieren bezitten een fijnkorrelige grondmassa die met het

blote oog en zeker met een zakloep goed te ontwaren is. De grondmassa vormt als het ware een micrograniet. In de fijnkorrelige

grondmassa ‘zweven’ grotere kristallen van veldspaat, kwarts en

donkere mineralen. Deze noemt men eerstelingen. Eerstelingen van

veldspaat en kwarts vallen het meest op.

 

Noordbaltische granietporfier - Zwerfsteen van het Balloërveld bij Rolde (Dr.). In het gesteente vallen relatief grote oranjekleurige en afgerond hoekige eerstelingkristallen van kaliveldspaat op. Opzij daarvan is plagioklaas te herkennen aan de geelgroene kleur. De rondachtige sterk gecorrodeerde kwartsen zijn lichtgrijs.

Noordbaltisch granietporfier - Zwerfsteen van het Balloërveld bij Rolde (Dr.). Dezelfde steen als de foto hiernaast, maar in vochtige toestand gefotografeerd. De matrix waarin de eerstelingkristallen lijken te 'zweven' is fijnkorrelig.  Deze bestaat voornamelijk uit kaliveldspaat en kwarts. Het is bij rapakivi's niet altijd mogelijk om granietporfierische typen goed te kunnen onderscheiden van porfieraplietische varianten. Deze laatste bezitten een uitgesproken suikerkorrelige grondmassa van kaliveldspaat en kwarts, vrijwel zonder plagioklaas en zeer weinig donkere mineralen. Bij granietporfier zijn alle mineralen die ook eerstelingen vormen, in de grondmassa aanwezig.

 

Granietporfieren uit de rapakivifamilie komen veel voor. We hoeven

maar te denken aan Alandgranietporfier en Finse granietporfier.

Vooral bij die laatste zien we dat tussen granietporfier en

porfierische graniet overgangen bestaan. Eigenlijk is het zo dat

beide gesteentetypen onmerkbaar in elkaar over gaan. Het is dus

een kwestie van definitie wanneer we spreken van een granietporfier

of een porfierische graniet. We kunnen het verschil tussen beide

gesteentetypen het beste onthouden als de eerstelingen weggedacht

worden. Blijft een fijn- tot middelkorrelige graniet over, dan hebben

we met een porfierische graniet te doen. Is het gesteente daarentegen

bijzonder fijnkorrelig, dan hebben we met een granietporfier te maken.

Zwerfstenen worden nu eenmaal anders bekeken en beoordeeld dan

gesteentemonsters uit het vaste gesteente. Bij die laatste is de context,

zeg maar het gesteenteverband, duidelijk, bij zwerfstenen niet.

 

 

Noordbaltische granietporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Noordbaltische granietporfier - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

 

 

Van Noordbaltische granietporfier zijn een paar zwerfsteenvoorbeelden

bekend, plus overgangen naar het porfierische graniettype. Eigenlijk

is het verschil tussen beide, behalve de korrelgrootte van de tussenmassa,

niet groot. Kaliveldspaten vormen kleurige, meest roodachtige,

afgerond hoekige eerstelingen. Ze vertonen hetzelfde vlekkerige

karakter als in het porfierische type. Vrije plagioklazen zijn aanwezig,

maar mondjesmaat. Bovendien zijn de kristallen ervan kleiner dan

de kaliveldspaten.

 

 

Detail van Noordbaltische granietporfier - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

 

 

Deze Noordbaltische granietporfier is duidelijk veel zeldzamer dan de

porfierische graniet. Het is dus opletten bij het zoeken. Vermoedelijk

komen ze als zwerfsteen wel meer voor, maar ontsnappen ze aan het

oog.

 

 

 

Het kwartsporfierische type
 

Nog zeldzamer dan granietporfier is Noordbaltische kwartsporfier.

Tot dusver is maar één zwerfsteenvondst bekend: een kleine steen,

gevonden in een zandgroeve bij Wilsum (Dld.). Noordbaltische

kwartsporfier valt op door zijn rijkdom aan rondachtige, rookkleurige

kwartseerstelingen. De kwartsen zijn sterk gecorrodeerd en bevatten

veel ingesloten rode kaliveldspaat.

 

 

De kaliveldspaten zijn zalmkleurig oranjerood, smal langwerpig van

vorm, met afgeronde hoeken. Net als bij het porfierische type zijn

ze gevlekt, doordat lichtere en donkere partijtjes elkaar afwisselen.

In een aantal kaliveldspaateerstelingen nemen de donkere, waarschijnlijk

plagioklaasrijke, delen zoveel ruimte in dat het lijkt alsof de veldspaat-

eerstelingen een lichter getinte, zalmkleurige ring bezitten. Vrije

plagioklaas is zeer spaarzaam aanwezig.

 

 

 

Noordbaltische kwartsporfier - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.).   Opvallend in het gesteente zijn de talloze ronde, sterk gecorrodeerde kwartseerstelingen.	Detail van de foto hiernaast.

 

 

 

De grondmassa is zeer fijnkorrelig. Met de loep is de korreling van het

gesteente hier en daar nog net waar te nemen. Het globale beeld van

Noordbaltische kwartsporfier herinnert wat kwartseerstelingen en

de verdeling van de kleurige kaliveldspaten betreft aan Alandkwartsporfier.

Desondanks zijn de verschillen tussen beide kwartsporfieren duidelijk.

 

Nog een type Noordbaltische rapakivigraniet
 

Bij Damsdorf is een kleine zwerfsteen gevonden van Noordbaltische

rapakivigraniet, die zich van de porfierische variant onderscheidt door

een zwak ontwikkelde, porfierische structuur. Op een enkele grotere eersteling na

ontlopen de kaliveldspaten elkaar niet veel in grootte.

 

 

Het gesteente maakt een ietwat sombere indruk door een hoger

percentage donkere mineralen. Bovendien bevat het iets meer vrije

(bruinachtig oranje) plagioklaas dan het porfierische type. Ook is

minder kwarts aanwezig. De kwartsen zijn onregelmatig rondachtig,

weinig gecorrodeerd en meest glashelder tot iets lichtgrijs gewolkt.

Veldspaatinsluitsels zijn als kleine puntjes zichtbaar.

 

 

Noordbaltische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).   De aanwezigheid van minder kwarts en meer donkere, ijzer- en magnesiumrijke mineralen bestempelt dit type als meer basisch dan de granieten op de foto's hierboven.	Detail van de foto hiernaast. Bij de pijlen vrije kristallen van vuilbruine plagioklaas.

 

 

Kwarts van de tweede generatie vormt relatief grote, vooral hoekige

kristallen, die naast en tussen de rondachtige kwartsen en kaliveldspaten

ingeschakeld zijn. Beide generaties samen vormen hier en daar kleine

onregelmatige aggregaten.

 

 

Kwarts van de derde generatie vormt in de kaliveldspaat moeilijk zichtbare

nietige kristalletjes. Vaak zijn ze onregelmatig, ietwat concaaf van vorm.

 

Deze Noordbaltische rapakivigraniet is door zijn samenstelling basischer

van samenstelling dan het bekendere porfierische graniettype.