Zwerfstenen van schriftgraniet zijn niet erg algemeen. Waar bij graafwerkzaamheden veel zwerfstenen te voorschijn komen, zoals in het Hondsruggebied in Oost- en Noord-Drenthe, is het echter niet moeilijk om er een te bemachtigen. Echt mooie schriftgranieten met prachtig gevormde geometrische kwartsfiguurtjes vind je echter niet iedere dag.
Fijn type schriftgraniet met grafische kwartsvergroeiingen en kwartslijsten - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). |
Detail van dezelfde zwerfsteen met lange haakvormige kwartsfiguurtjes, waarin letters als J, L en I te herkennen zijn. |
De indruk bestaat dat zwerfstenen van schriftgraniet niet gelijkmatig over Noord-Nederland
verdeeld zijn. Ervaring leert dat er gebieden zijn waar ze meer gevonden worden dan elders.
In Oostbaltische zwerfsteengezelschappen in het Hondsruggebied in Drenthe worden ze
meer gevonden worden dan in Westbaltische gezelschappen. Bijzonder is ook dat schriftgranieten
in Oost-Drenthe meer gevonden worden dan op de steenstranden langs de Oostzee
in Duitsland en Denemarken, hoewel de rijkdom aan zwerfstenen daar
onvergelijkelijk veel groter is. Een reden zou kunnen zijn dat de verzameldruk op de steenstranden te groot is, maar of dit de oorzaak is?
Schriftgraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). |
Schriftgraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). |
Schriftgraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). |
Schriftgraniet - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.). |
Schriftgranieten zijn granietachtige gesteenten; ze bestaan hoofdzakelijk
uit kaliveldspaat en kwarts. Schriftgraniet is te beschouwen als een structuurvorm van pegmatiet. Het gesteente vormt onregelmatige begrensde partijen in pegmatietlichamen. Zowel schriftgraniet als pegmatiet ontstaan
pas in de laatste fase van de kristallisatie van granietmagma, zij het dat de vorming van schriftgraniet anders verloopt dan gewone pegmatiet. Op het laatst van de kristallisatie van granietisch magma blijft een dunvloeibare restsmelt over, die door zijn gasrijkdom en bijzondere samenstelling onder hoge druk in scheuren en spleten
van het omringende gesteente geperst wordt, waar het kristalliseert. Schriftgraniet vormt zich bij een bepaalde kwarts/veldspaatverhouding tussen. Pegmatiet en schriftgraniet
rekent men daarom tot de ganggesteenten, hoewel sommige gezien hun voorkomen beter als dieptegesteente beschouwd kunnen worden.
Bijzonder fraai type schriftgraniet - Zwerfsteen van Groningen. |
Detail van dezelfde steen. |
In schriftgraniet zijn kwarts en kaliveldspaat
bij een bepaalde mengverhouding van de restsmelt vrijwel gelijktijdig
gekristalliseerd. Kwarts wordt gedwongen langs en op de hoeken van de kristalvlakken van de kaliveldspaat te kristalliseren, waarbij het langs de kristalvlakken lange lijsten vormt. Waarschijnlijk heeft de afkoelende werking van het omringende
gesteente hierbij een rol gespeeld.
De grafische figuurtjes in schriftgraniet worden gevormd door
glasheldere tot licht rookgrijs gekleurde kwarts. Bij het doorslaan van schriftgraniet zien we overlangs op het breukvlak lange kwartslijsten naast en tussen de veldspaat.Op dwarsdoorsnede ontvouwen zich de typische letterachtige of wormvormige figuurtjes. Als we deze figuurtjes vertalen naar ons bekende lettertekens, dan komen vooral lettertypen voor als
L, I, J, V, O, C. Dit beeld zien we met name in één richting.
Schriftgraniet - Zwerfsteen van Schoonlo (Dr.). |
Schriftgraniet, detail - Zwerfsteen van Schoonlo (Dr.). |
Net als bij pegmatieten komen van schriftgranieten fijn-, middel- en
vooral ook grofkorrelige typen voor. Als er iets van onderscheid tussen zwerfstenen onderling kan
worden gemaakt dan zijn het wel de typen die in het Keienboek van
Van der Lijn worden omschreven als het ‘lijntjestype, haakjestype,
sikkeltype en banketlettertype’. Dit maakt duidelijk dat van schriftgranieten
talrijke varianten gevonden worden.
Schriftgraniet van het wigvormig type - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.). |
Schriftgraniet met grove, ietwat onregelmatige grafische vergroeiingen van kwarts en veldspaat - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). |
Schriftgraniet, grof type - Zwerfsteen van Broager (Dk.). |
Schriftgranietische vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). |
Vergelijkbare kwartsfiguurtjes als in schriftgraniet kennen we ook heel klein. Dergelijke fijngrafische vergroeiingen zijn met het blote oog nauwelijks te zien. Beter gaat dit met een loep of binoculair. Zwerfstenen die dit tonen noemt men geen schriftgraniet, maar granofier. Dergelijke fijne kwarts/veldspaatvergroeiingen zijn vooral bekend van alandrapakivi, alandgranofier, alandgraniet- en monzonietporfier. De grondmassa van deze gesteenten bestaat geheel of gedeeltelijk uit innig vergroeide kaliveldspaat en kwarts, waarbij deze laatste figuurtjes vormt als korte wormachtige slingertjes, kleine groepjes lettervormige tekens, soms ook
waaiertjes, streepjes, driehoekjes enz. Naar buiten toe worden deze in granofier iets grover van structuur.
Als we een zwerfsteen van schriftgraniet doorslaan dan wordt het breukvlak bepaald door een of meer glanzende splijtvlakken van kaliveldspaat. Met een beetje geluk zijn dan ook de
lange grijze kwartslijsten zichtbaar. De breukvlakken van kaliveldspaat spiegelen opvallend
sterk. De grootte van de splijtvlakken maakt de verwantschap van schriftgraniet met pegmatiet meteen duidelijk. In de pasteltinten geelwit, grijsrose, geeloranje, oranjerood, rosegeel enz. zijn schriftgranieten bijzonder fraaie zwerfstenen.
. | |
Granofierische rapakivigraniet van Aland - Zwerfsteen van Damsdorf. Kwarts en kaliveldspaat vormen in deze steen grove granofierische vergroeiingen. |
Grondmassa van een zwerfsteen van alandgranofier met prachtige fijngrafische vergroeiingen van kwarts en kaliveldspaat. Granofieren zijn ganggesteenten die tot de rapakivifamilie behoren. Ze bestaan vrijwel uitsluitend uit kwarts en kaliveldspaat. Donkere mineralen en plagioklaas ontbreken veelal. Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). |
Overlangse doorsnede door een schriftgraniet met parallel gerangschikte kwartslijsten. Zwerfsteen van Mildam (Gld.). |
Pegmatiet met zeer grove kwartslijsten - Zwerfsteen van Groningen. |
Als gidsgesteente is schriftgraniet ongeschikt, wellicht op één uitzondering na. Dat is de bijzonder fraaie, blauwgroen gekleurde schriftgraniet uit de omgeving van Evje in Zuid-Noorwegen. Deze groenachtige kleurvorm van kaliveldspaat noemt men amazoniet. In de Scandinavische gesteentenwereld is de combinatie schriftgraniet en amazoniet uniek. De hoop op het vinden van een zwerfsteen van dit mooie gesteente zal wel een vrome wens blijven. Uit dit Zuidnoorse gebied zijn bij ons geen zwerfstenen te verwachten. Het gletsjerijs in Zuid-Noorwegen stroomde in zuidwestelijke richting, het Noordzeegebied in.
Schriftgraniet met de blauwgroene kaliveldspaatsoort amazoniet - Evje, Setesdal, Noorwegen. |
Onze schriftgranieten komen uit andere delen van Scandinavië, zoals
Noord- en Midden-Zweden, Zuidwest-Finland en het zuidelijke Oostzeegebied op en rond het
Deense eiland Bornholm. Uit Zuid-Zweden worden ze weinig vermeld.
In veel granietvoorkomens daar ontbreken ze compleet. Hogerop
in Scandinavië zijn uit het grondgebergte rond de Aland-eilanden in
Zuidwest-Finland talrijke schriftgranieten en pegmatieten als
zwerfsteen naar ons land getransporteerd. Jammer voor ons zitten
daar geen groene exemplaren met amazoniet bij...
Bij het Natuurmuseum "Natur Bornholm" zuidelijk van Aakirkeby op het Deense eiland Bornholm is een groot oppervlak met pegmatiet en schriftgraniet vrij van begroeiing gemaakt. De meeste van de in het Pleistoceen door landijs afgeslepen granietrotsen bestaan uit schriftgraniet, grof en fijn. Hier en daar komen is ook grootkorrelige pegmatiet ontsloten. |
Schriftgraniet in een pegmatietontsluiting bij Aakirkeby op het Deense eiland Bornholm. |
De spiegelende plek met grafische kwartsvergroeiingen is het splijtvlak van kaliveldspaat. Daaromheen bevinden zich vergelijkbaar grote kaliveldspaatkristallen, die volledig vergroeid zijn met kwartslijsten. Aakirkeby, Bornholm (Dk.). |