Rapakivi's hebben een slechte naam als het om stevigheid gaat. Volgens de algemene opvatting zijn het rotstenen oftewel 'rotte stenen'. Het slaan van een handstuk uit een mooie grote pyterliet loopt dikwijls op een teleurstelling uit. Vaak is het resultaat een hoop onregelmatige brokstukken. 

 

Hoe komt dit toch en is het werkelijk zo erg? Vallen rapakivi’s onder de hamer zo snel

en soms ook spontaan uit elkaar? Ja en nee. Veruit de meeste zwerfsteenrapakivi's zijn letterlijk zo hard als

graniet. Bij deze stenen is geen spoor van spontane verbrokkeling te bespeuren.

De stenen zijn hard en van binnen volkomen onverweerd. Maar er zijn er ook bij, die bij de eerste hamerslag breken of erger nog in brokstukken uiteen vallen.
 

Alandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). Rapakivigranieten hebben een slechte naam wat verwering betreft. Er zijn er bij die de neiging hebben om uiteen te vallen. De meeste rapakivitypen vertonen het verschijnsel echter niet.

Het verbrokkelen (‘grusification’) komt voor bij sommige viborgieten,

alandrapakivi’s, pyterlieten en in mindere mate bij porfierische

biotietrapakivi’s en gelijkkorrelige rapakivigranieten. Wel is het zo dat op het oog stevige zwerfsteenrapakivi's op het zaagoppervlak een wirwar van kleine

scheurtjes tonen die in veel gevallen dwars door de kaliveldspaten

en kwartsen lopen. Een klap met een hamer doet het ergste vermoeden. Daarentegen komt het vergruizen bij kwartsporfieren, prickgranieten en granofieren 

vrijwel niet voor.

 

Het verbrokkelen treedt niet alleen op bij zwerfstenen, in de vaste rots

in Finland is het al eeuwenlang bekend. Op de ene plaats kan het

gesteente gewoon weggraven worden, terwijl de rapakivigraniet

erboven of ernaast keihard is en geen enkele neiging tot vergruizing

toont. Het rapakivigruis wordt in Finland op verschillende plaatsen

als ‘Moro’ gewonnen. Men gebruikt het al eeuwenlang voor wegverharding.

Alandrapakivi (pyterlietische viborgiet) - Zwerfsteen van Groningen. Op het gepolijste vlak zijn in het gesteente talrijke scheurtjes te zien. Aan weer en wind blootgesteld zullen dergelijke zwerfstenen de neiging hebben om vrij snel tot gruis te vervallen.	Pyterlietische iborgiet - Zwerfsteen van Haren (Gr.). Op het gepolijste vlak zijn talrijke witachtige lijntjes zichtbaar. Het zijn kleine scheurtjes, die er voor zorgen dat het gesteente bij het doorslaan in talloze scherphoekige fragmenten uiteen valt.
Grote zwerfsteen van viborgiet - Hakusanaat, Jaala, Viborg-gebied, Finland. De kei valt door verwering langzamerhand uiteen.	Grootkorrelige viborgiet - Zwerfsteen bij Kouvola, Viborg-gebied, Finland. Het uiteenvallen van het gesteente is inmiddels ver gevorderd. De kei is omringd door een zone van gruis. Dit gruis noemt men in Finland 'moro'.

Het uiteenvallen van rapakivigranieten is weliswaar een

verweringsverschijnsel, maar dit is niet het complete verhaal.

Chemisch onderzoek heeft aangetoond dat het oplossen en

verdwijnen van bijvoorbeeld plagioklaas, waardoor het

gesteenteverband zou kunnen worden aangetast, geen overwegende

rol speelt. De chemische samenstelling van het rapakivigruis en

het vaste gesteente ernaast is vrijwel gelijk.

Moro gevormd door het uiteenvallen van een pyterliet-achtige rapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)	Alandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). De zwerfsteen werd door een paar hamerslagen totaal vergruisd.

Omdat het blijkbaar niet om een normaal verweringsverschijnsel gaat,

gaan de gedachten uit naar andere oorzaken. De suggestie bestaat

dat de korrelbinding in het gesteente minder stevig is. De oorzaak

van het ontbreken van of een gebrek aan stevigheid moet gezocht worden

in het schoksgewijs krimpen van sommige mineralen bij de afkoeling

nadat het magma gestold was.

 

Rapakivi’s zijn uit een ‘droog’ type magma ontstaan. Dit betekent dat

het watergehalte laag was. Een hoog percentage water verlaagt de

stollingstemperatuur van het magma soms wel met enkele honderden

graden. Bij rapakivi’s was de stollingstemperatuur veel hoger. Dit

wordt bevestigd door de aanwezigheid van hoge kwarts. De

dubbelpiramides van kwarts ontstonden bij temperaturen die hoger

waren dan 572 graden.

 

Rapakivi’s zijn bij een temperatuur van 650-700 graden Celsius

gekristalliseerd, veel hoger dus dan bij normale granieten. Bij de

afkoeling daarna is vooral kwarts niet gelijkmatig gekrompen. De

volumevermindering verliep sprongsgewijs. Het verdere krimpen

van het afkoelende gesteente veroorzaakte vervolgens scheurtjes

in de verschillende mineralen.

Alandrapakivi - Borger (Dr.). Vaak zijn rapakivi's keihard, sommige vallen geleidelijk uiteen. Vorstwerking versnelt het proces.	Alandrapakivi - Zwerfsteen van Borger (Dr.). Een groot gedeelte van de steen is door vergruizing verdwenen. Merkwaardig is dat de kei tijdens het transport in het landijs werd afgeschuurd en afgerond en na het wegsmelten van het ijs in het landschap achter bleef. Het uiteenvallen dateert van daarna.

Een ander proces waarbij rapakivi’s desintegreren wordt ‘microsheeting’

genoemd. In  het gesteente ontstaan kleine scheurtjes die min of

meer parallel aan het gesteente-oppervlak verlopen. De scheurtjes

gaan dwars door de verschillende mineralen heen. Exploratieboringen

ten behoeve van de natuursteenwinning in het Viborg Massief in

Finland toonden aan dat een op het oog ‘gezond’ rapakivigesteente

onder het oppervlak tot enkele meters diepte intensief verweerd

kan zijn, zelfs zodanig dat het gesteenteverband vrijwel verdwenen

is. Het verschijnsel treedt vooral op bij rotsoppervlakken die naar

het zuiden gericht zijn en blootgesteld zijn aan zonnestraling.

Alandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.) De kei was oorspronkelijk veel groter. In het restant zijn de scheuren duidelijk zichtbaar.	Alandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). Ook deze zwerfkei is op een klein restant na in gruis (moro) uiteengevallen.

Na het ontstaan van de rapakivigesteenten hebben tektonische krachten op de

granietmassieven ingewerkt, met als gevolg dat er breuksystemen

ontstonden. Langs de breuken trad soms verplaatsing van het gesteente

op. Weliswaar was de tektonische druk niet zodanig dat op grote schaal

deformaties in het gesteente optraden, maar wel dat in een smalle zone

langs de breuken de structuur van vooral grofkorrelige rapakivi’s werd

aangetast. Dit zou ook een verklaring kunnen zijn waarom het verbrokkelen

ook in verticale richting optrad met aan weerszijden van de breukzone het

onveranderde gesteente.

Vehmaa-pyterliet - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). Pyterlieten hebben meer dan andere rapakivigranieten de neiging om uiteen te vallen. Deze Finse pyterliet toont aan de rechterzijde een beginnende verbrokkeling.

Waarschijnlijk is een combinatie van oorzaken

reden waarom het ene type rapakivi wel verbrokkeld en het andere niet.

Weersinvloeden spelen daarbij ongetwijfeld ook een rol. Vooral het

bevriezen en ontdooien van vocht in de open breuken en scheurtjes

kunnen in aanleg gevoelige rapakivi-typen in de loop van honderden

jaren geleidelijk uiteen doen vallen.