Rapakivigranieten zijn typische anorogene granieten (A-granieten). Ze hebben wat hun vorming betreft niets met plaatbotsingen en gebergtevormingen uit te staan. Rapakivi's ontstonden ruim 150 miljoen jaar na de Svecofennidische gebergtevorming, die zo'n 2000 tot 1800 miljoen jaar geleden plaats vond.  De wortels van dit oude gebergte liggen momenteel over grote delen in Finland en Zweden aan de oppervlakte. 

Hét kenmerk van rapakivi’s is de aanwezigheid van grote rondachtige

kaliveldspaatkristallen. Men noemt ze ovoïden. Ze zijn vaak omgeven door

een grijze of groenachtige mantel van plagioklaas, die aan de buitenzijde van zwerfstenen wit verweert.  Deze structuur

beschouwt men als het klassieke beeld van een rapakivigraniet. Echter,

niet alle rapakivigranieten bezitten ronde veldspaatovoiden en ook niet alle ovoïden bezitten een mantel van plagioklaas. Kortom, er zijn rapakivi's en rapakivi's.

Viborgiet - Ylämaa, Viborg, Finland.   Dit is de rapakivi bij uitstek: in een granietische grondmassa zweven talrijke kleine en grotere, meest rondachtige eerstelingen van kaliveldspaat. Ruimtelijk gezien zijn het kogelvormige structuren. Ze worden ovoïden genoemd. In viborgiet bezit de meerderheid van de ovoïden een mantel van grijsblauwe tot grijsgroene plagioklaas. Op het verweringsvlak contrasteren de wit verweerde plagioklaasringen met de roodachtige kern van de kaliveldspaatovoïden.

De kleine ovoïden in viborgiet bezitten meestal een mantel van plagioklaas. Deze kan 1 tot 5mm dik zijn. Zowel de kern van kaliveldspaat als de plagioklaasmantel zijn vaak uit meerdere kristallen samengesteld. Verspreid tussen de ovoïden komen rondachtige kwartsen voor. Op de foto zijn een vijftal te zien. Ze zijn grijs, grijsbruin tot zwartbruin van kleur. Samen met Alandrapakivi en een viborgiettype uit het Kökargebied of het Noordbaltische rapakiviplutoon, tonen deze granieten de rapakivistructuur op zijn mooist.

Indien de typische rapakivistructuur aanwezig is, noemt men het gesteente

viborgiet. Dit standaardtype komen we niet alleen tegen op het zuidwestfinse Åland en

onder onze zwerfstenen, ook uit enkele andere rapakivimassieven in Finland en in Zweden zijn

ze bekend. Ontbreekt de mantel van plagioklaas om de veldspaatovoïden,

dan noemt men het gesteente pyterliet.
 

Viborgiet
Het mooist en opvallendst zijn veldspaatovoïden ontwikkeld in 

viborgieten, met name viborgieten uit het Viborgmassief, oostelijk van Helsinki

in Zuid-Finland. De veldspaatovoïden met hun plagioklaasmantels zijn hierin

gemiddeld 1–4 cm groot, maar in uitzonderlijke gevallen kunnen ze doorsneden bereiken van zo'n 20cm!

De dikte van de plagioklaasmantels variëert van 1 tot 5mm. Op

dwarsdoorsneden vormt plagioklaas een ring om de kaliveldspaateerstelingen. Plagioklaas

verweert wit waardoor de ringen een opmerkelijk kleurcontrast vormen

met de roodachtige tot bruine kern van de kaliveldspaat. Naast

geringde ovoïden komen in het gesteente ook ovoïden voor zonder plagioklaasmantel.

Viborgiet - Ylämaa, Viborg, Finland.   Viborgiet komt vooral voor in het grote rapakivigebied van Viborg in Zuid-Finland, oostelijk van de hoofdstad Helsinki. Een deel van het rapakivigebied van Viborg is na de Tweede Wereldoorlog geannexeerd door de Sovjet-Unie en is voor bemonstering jammer genoeg niet toegankelijk. De ovoïden in Viborgiet zijn gemiddeld 4cm groot. Uitzonderingen daarop zijn typen met veldspaatkogels met een doorsnede van meer dan 20cm!

Fraai ronde kaliveldspaatovoïde in Viborgiet. De viborgieten op de foto's zijn alle van de variëteit 'Baltic Brown'. Het gesteente wordt in grote blokken gebroken in steengroeves in de omgeving van Kotka en Ylämaa, aan de kust in Zuid-Finland. De ovoïden in Viborgiet zitten doorgaans vol kleine insluitsels van kwarts, biotiet en hoornblende. Soms zijn deze concentrisch gerangschikt.

De kleur van viborgieten wisselt van licht vleesrood, roodbruin, bruin

tot bruingroen. Minder algemeen zijn de tinten lichtbruin en donkergroen.

De belangrijkste minerale bestanddelen zijn kwarts, kaliveldspaat,

plagioklaas, biotiet, hoornblende en soms ook augiet.

 

In de natuursteenhandel is een fraai donker type viborgiet verkrijgbaar,

onder de naam ‘Baltic Brown’. Het is een (bleek) bruinachtig rode,

grootkorrelige rapakivi met talloze ovoïden. Deze zijn deels ommanteld

door groenachtig blauwe plagioklaas. De dikte van de plagioklaasring is

variabel, soms niet meer dan 1mm. Daarnaast bevat het gesteente

talrijke ongeringe ovoïden. Behalve ovoïden komt kaliveldspaat ook

voor als idiomorfe rechthoekige kristallen.
 

Viborgietgroeve bij Ylämaa in Zuid-Finland.    De reputatie van kruimelige, snel verwerende graniet, wordt door de Viborgiet hier gelogenstraft. Het gesteente is massief en dikbankig. Det laat zich daarom in grote blokken uit het rotsverband lossen. Deze blokken worden over de hele wereld geëxporteerd, vervolgens in platen gezaagd en gepolijst.	De variëteit 'Baltic brown wordt veel toegepast in badkamers en keukens.       Verder kom je het gesteente veel tegen als puibekleding van gebouwen, in tegelvloeren en in grafwerken. Jammer is dat de natuursteenwereld onderhevig is aan de grillen van een veranderende mode. 'Baltic Brown' is tegenwoordig minder gevraagd als eerder.

Plagioklaas vormt eveneens rechthoekige kristallen, maar minder en ook

kleiner dan die van kaliveldspaat. Het gesteente wordt gewonnen in het Viborggebied in het zuiden van Finland, vlak bij de

plaats Ylämaa, in de buurt van de Russische grens. Viborgiet ‘Baltic brown’

werd tot voor een paar jaren veel in gebouwen toegepast. Ook maakt men er aanrechten van en

legt men er tegelvloeren van. De vraag naar dit gesteente is echter in een paar jaren tijds sterk verminderd. Niet vanwege de kwaliteit, maar meer omdat in de natuursteenhandel mode ook een bekend verschijnsel is.

Pyterliet
Naast viborgiet onderscheidt men pyterliet, genoemd naar de typelocatie

Pyterlahti in het Viborggebied in Zuid-Finland. Het gesteente komt vooral

voor in de randzones van het Viborgmassief.

Pyterliet is een sterk porfirische rapakivigraniet met talrijke, gemiddeld

1-3cm grote ronde ovoïden. In tegenstelling tot Viborgiet missen de

kaliveldspaten een mantel van plagioklaas. Slechts hier en daar komt

in Pyterliet een ommantelde ovoïde voor.

Pyterliet -Haikanvuori, Viborg, Finland.   Pyterliet is de tegenhanger van Viborgiet. Het gesteente bezit ovoïden maar meestal zonder plagioklaasmantel. Toch komt in vrijwel ieder handstuk van Pyterliet wel een ovoïde met plagioklaasring voor. Pyterliet is veel rijker aan SiO2 dan Viborgiet. Dit uit zich in de zeer talrijke kwartsen. Ze vormen vaak kransen om de veldspaten. Plagioklaas is minder aanwezig en ook het percentage donkere mineralen is gering. Hoornblende ontbreekt.

Pyterliet, gepolijst monster uit een steengroeve bij Finska, Virolahti in Zuid-Finland.   Ook Pyterliet wint men als natuursteen in een aantal grote steengroeves. Het fraaie, diep zalmrose type op de foto is in de natuursteenhandel verkrijgbaar als 'Carmen Red'. Opvallend is dat dit type Pyterliet doorgaans iets rijker is aan plagioklaasommantelde ovoïden. Overgens gaan in het rapakivigebied van Viborg Pyterliet en Viborgiet onmerkbaar in elkaar over. De ovoïden met hun violet-rode plagioklaaszitten meestal vol kleine insluitsels.

Behalve ovoïden bevat het gesteente ook grote hoekige 

eerstelingkristallen van kaliveldspaat. De kleur van Pyterliet is gewoonlijk lichtrood tot zalmrood,

maar meer rode, roodbruine en zelfs bruinachtige kleurtypen komen ook

voor. Rapakivigranieten zijn bijzonder variabel.

Pyterliet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Ook in het herkomstgebied van onze rapakivizwerfstenen komen Pyterlieten voor. Het zijn variabele granieten, meestal grootkorrelig met een roodachtige kleur. In tegenstelling tot de Pyterlieten uit het Viborggebied bezitten de zwerfsteenpyterlieten weinig of geen ovoïden. De kaliveldspaten zijn meest rechthoekig, langwerpig of meer gedrongen. Wel zijn ze kransvormig omgeven door kwartsen.

Pyterliet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).   In dit type zijn de kaliveldspaateerstelingen meest tabletvormig, veelal met afgeronde hoeken .Opvallend is de rijkdom aan blauwgrijze kwarts. De individuele kwartsen liggen in groepen of vormen kransen om de veldspaten. Biotiet vormt pikzwarte vlekjes in het gesteente. De hoeveelheid plagioklaas in Pyterlieten wisselt sterk. Het veldspaatmineraal is aan zijn bleke tint makkelijk te ontdekken.

De kwarts/veldspaatmassa tussen de ovoïden is grofkorrelig. Hoewel

wisselend in percentage komt plagioklaas weinig voor. Hoornblende is

vrijwel afwezig. Daarentegen is het percentage kwarts in pyterliet veel hoger dan

in viborgiet. De meest rookkleurige kwartsen zijn kransvormig om

de grote veldspaten gerangschikt. Pyterliet is duidelijk zuurder

(= rijker aan silica) dan viborgiet. In het vaste gesteente gaan

viborgiet en pyterliet op verschillende plaatsen onmerkbaar in elkaar over.

Kaliveldspaatovoïde zonder plagioklaasmantel in een Pyterliet - Zwerfsteen van Groningen.   Heel dikwijls zijn de grotere ovoïden ongeringd; ze missen een plagioklaasmantel. De kleine insluitsels in de ovoïden zijn vaak in concentrische ringen gerangschikt. De eerstelingen zijn daardoor gezoneerd. De insluitselringen duiden op even zovele onderbrekingen in de groei, waarbij telkenmale kleine kristallen van biotiet en ook van kwarts tegen de buitenkant van de veldspaatkogels 'aanplakten'.

Kaliveldspaatovoïde in een witte Laitila-Viborgiet - Zwerfsteen van Groningen.   Niet altijd zijn de insluitsels ringvormig gerangschikt. Vaak vormen ze ook groepen, vooral in de centra van grote ongeringde ovoïden. Zoals te verwachten in Viborgieten zijn de zwarte insluitsels niet alleen van biotiet, ook van hoornblende zijn ze aanwezig.

Opvallend in viborgieten en pyterlieten is dat de ovoïden vaak vol zitten

met kleine insluitsels van hoornblende, biotiet en kwarts. In de grotere

ovoïden, ook in die waar de plagioklaasmantels ontbreken, zijn de

donkere insluitsels niet zelden in concentrische ringen gerangschikt.

Er zijn zelfs ovoïden bekend met ringvormig gerangschikte kleine

kwartsinsluitsels.

Grote kaliveldspaatovoïde in Viborgiet ('Baltic Brown') - Ylämaa, Viborg, Finland.   De ovoïde bezit ringen van concentrisch gerangschikte insluitsels. De ringen worden samengesteld door kleine kristallen of aggregaatjes van zwarte biotiet en hoornblende, vaak vergezeld van die van kwarts en zoals hier ook van plagioklaas. De ovoïde is aan de buitenzijde omgeven door een zone met zeer fijne micrografische kwarts. Over de oorzaken van deze bijzondere bouw leest U verderop meer.

Grote ongeringde kaliveldspaatovoïde in een witte Laitilarapakivi. Zwerfsteen van Zuidbarge (Dr.).   In de ruim 1meter! grote zwerfsteen komen grote autolieten voor van fijnkorrelige Ytögraniet. Daarin 'zweven' kleine en grote witte ovoïden met een gezoneerde bouw.

Zwerfstenen van Viborgiet en Alandrapakivi
In de zwerfsteengeologie maakt men onderscheid tussen viborgiet

en Ålandrapakivi. Hoewel beide gesteenten petrografisch gezien viborgieten zijn,

is er verschil. Het onderscheid zit hem in de gemiddelde grootte van

de veldspaatovoïden. Deze zijn in Ålandrapakivi zo’n 1-2cm. In viborgiet

zijn ze groter (4cm). Bovendien is de grondmassa van Ålandrapakivi

meestal micropegmatietisch ontwikkeld. Bij Viborgieten is de matrix

grofkorrelig granietisch.

 

Ook de herkomst speelt een rol in de afwijkende naamgeving.

Ålandrapakivi komt exclusief voor in het rapakivigebied van Åland.

Nergens elders op het Baltisch schild komt een dergelijk viborgietisch

gesteente voor. Komt nog bij dat rapakivi’s uit het Ålandgebied

met Ålandrapakivi voorop tot de meest voorkomende zwerfstenen

in ons land mogen worden gerekend. Dit rechtvaardigt ook zijn

eigennaam.
 

Alandrapakivi is de Viborgiet van de Aland-eilanden. De ovoïden in Alandrapakivi zijn gemiddeld 1 tot 1,5cm groot. Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Viborgiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).   Uit het grote rapakivigebied van Viborg zijn bij ons geen zwerfstenen te verwachten. Het ligt te ver opzij van de aanvoerroute door het landijs. De zeldzame Viborgieten die hier als zwerfsteen gevonden worden komen waarschijnlijk uit het noordelijke deel van het rapakivigebied van Kökar, zuidoostelijk van Aland. Niet onwaarschijnlijk is dat deze rapakivitypen ook van het Noordbaltische rapakiviplutoon kunnen komen. Dit grote rapakivigebied ligt voor 2/3 ontsloten op de bodem van de Oostzee,

Viborgieten daarentegen zijn als zwerfsteen bijzonder zeldzaam. ‘Die

moeten dus wel uit een ander gebied komen’, heet het. Het is niet

bekend of ze in het Ålandgebied voorkomen. Driekwart van het gebied ligt onder water. Meestal verbindt men

de herkomst van Viborgieten met andere rapakivi voorkomens in Finland.

Het lijkt waarschijnlijk dat de paar gevonden roodachtige zwerfstenen

van Viborgiet afkomstig zijn uit het Kökargebied, zuidwestelijk van

Åland of wellicht nog zuidelijker, uit het Noordbaltisch rapakivigebied, dat op de Oostzeebodem ontsloten is.

Viborgiet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).   Opvallend is de dikke ring van plagioklaas om de kaliveldspaatovoïde.	Viborgiet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).   Een enigszins afwijkend type Viborgiet met een hoog percentage groenblauwe plagioklaas en talrijke aggregaten van donkere mineralen. De ovale kaliveldspaatovoïde bevat een onduidelijke ring van donkere insluitsels.

Recente onderzoekingen hebben duidelijk gemaakt dat op de bodem

van de Oostzee, in de ondergrond van Estland en Letland naast een aantal kleinere ook

zeer grote rapakivimassieven aanwezig zijn. Voor een belangrijk

deel zijn deze bedekt door jongere, vooral paleozoïsche sedimenten.

Indrukwekkend is het enorme Rigamassief, dat het fundament vormt van

Letland. De voortzetting van dit massief strekt zich uit over een groot

gedeelte van de aangrenzende Oostzeebodem.

 

Zwerfstenen uit dit grote massief zijn niet te verwachten. Voor zover

bekend zijn gesteenten ervan nergens ontsloten, ook niet op de bodem

van de Oostzee. Er zal op zijn minst nog een ijstijd overheen moeten

gaan om de bedekkende sedimenten te verwijderen.

 

Positiever in zwerfsteenopzicht is de aanwezigheid van een iets kleiner,

maar niettemin groot rapakivigebied, dat eveneens op de bodem van de

Oostzee aanwezig is. Het gebied ligt zuidelijk van het Kökargebied. Dit

zogenoemde Noordbaltische rapakivimassief is alleen in het zuidelijke deel

bedekt door paleozoïsche sedimenten. Een groot deel ervan ligt bloot

op de bodem van de Oostzee.

Gezien de aanvoerrichting van het landijs en het sortiment

zwerfsteenrapakivi's dat afkomstig is uit het kleine rapakivigebied van

Kökar, is het zeer waarschijnlijk dat uit het Noordbaltisch

rapakivimassief ook zwerfstenen in ons land zijn terecht gekomen.

Echter, zekerheid hierover hebben we niet. Nergens in dit grote

rapakivigebied zijn gesteenten voor monstername en vergelijking ontsloten. Duidelijk is dat rode Oostzeekwartsporfier tot dit onderzeese Noordbaltische rapakivimassief behoort, evenals bruine baltische kwartsporfier en de niet zo zeldzame porfierische, oranjerode rapakivigraniet, die in eerste instantie de werknaam 'Noordbaltische rapakivigraniet' gekregen heeft.

De talrijke rapakivimassieven in Zuidwest-Finland en de aangrenzende Baltische Oostzee zijn in oranje aangegeven. De cijfers 1 t/m 5 geven de tot dusver belangrijkste rapakivigebieden in Finland weer. Uit de gebieden 1,2,3 en 5 zijn in ons land zwerfstenen te verwachten. Het Noord-Baltische rapakivigebied, zuidelijk van Kökar (5) zou ons ook zwerfsteenrapakivi's gelerd kunnen hebben. Dit lijkt bevestigd te worden door vondsten van Bruine Baltische kwartsporfier en Noordbaltische rapakivigraniet.

Zolang geen vergelijkingsmateriaal beschikbaar is, blijft het ongewis

of en zo ja welke rapakivi-typen uit dit Noordbaltisch rapakivimassief

in onze contreien als zwerfsteen voorkomen.