Noordelijke zwerfstenen heb je in een oneindige variatie. Denk maar aan granieten, porfieren, gneizen, zandstenen. Maar ook pegmatieten scharen zich met gemak in dit rijtje. Zeldzaam zijn ze allerminst, net als de verwante schriftgraniet. Met de herkenning zit het doorgaans ook wel goed, zwerfstenen van pegmatiet zijn niet moeilijk te determineren ook al wisselt het uiterlijk sterk. En schriftgranieten? Die hoef je maar eenmaal gezien te hebben...

Pegmatiet komt als zwerfsteen vrij veel voor. Vreemd om dan vast te stellen dat pegmatiet onder zwerfsteenrapakivi's

zeer weinig voorkomt. Hoe talrijk

rapakivizwerfstenen in onze keileemafzettingen ook mogen zijn, pegmatietische varianten

schitteren door afwezigheid.

In al die jaren zoeken heb ik tot dusver maar een paar rapakivizwerfstenen gevonden

die van pegmatiet zijn of waarvan een gedeelte uit pegmatiet bestaat. Dat heeft een reden.

 

 

Het rapakivigebied van Aland in zuidwest Finland is het herkomstgebied van de meeste zwerfsteenrapakivi's in ons land.

 

 

Het magere resultaat ligt minder aan het feit dat rapakivipegmatieten

niet opvallen tussen de overige zwerfsteenpegmatieten dan wel aan het

voorkomen ervan in het herkomstgebied. De meeste zwerfsteenrapakivi’s die bij ons worden gevonden,

komen van Aland, een eiland-archipel op de overgang van de Oostzee

naar de Botnische Golf. Het rapakivigebied van Aland vormt een

aaneengesloten massief van ruim 4000km2. Het overgrote deel

wordt ingenomen door de bekende alandrapakivi, een hoornblendegraniet

met typische ronde, vaak door plagioklaas omhulde kaliveldspaatovoïden. Maar rapakivipegmatiet? Ho maar.

 

 

Alandrapakivi met smalle aplietgangen - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Alandapliet - Zwerfsteen van Groningen.   Het fijnkorrelige gesteente bestaat vrijwel geheel uit rode kaliveldspaat en rookgrijze kwarts. In aplieten ontbreken donkere mineralen grotendeels.

 

 

Op talrijke plaatsen op Aland zijn ganvoorkomens bekend van een fijnkorrelig,

aplietisch rapakivitype. De gangen doorsnijden de alandrapakivi of een

andere rapakivi variëteit. De breedte van de spleetvullingen is doorgaans gering

(5 tot 15cm). Daarnaast komen hier en daar ook bredere gangen voor.

Het fijnkorrelige gesteente uit deze gangen kennen we als 

alandapliet. Zwerfstenen van alandapliet zijn niet

zeldzaam. Ze bestaan uit een (zeer) fijnkorrelig mengsel van kaliveldspaat

en kwarts. Donkere bestanddelen ontbreken vrijwel geheel.

 

 

Alandgranofier - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).   In dit ganggesteente is kwarts fijngrafisch vergroeid met kaliveldspaat. Verspreid komen enkele grovere pegmatietische partijtjes voor.	Granofirische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).   Op het gepolijste oppervlak zijn talrijke rosetten te zien van grafisch vergroeide kwarts en kaliveldspaat.

 

 

Naast de gangvoorkomens van aplietgraniet zijn ook

gangen bekend met een meer granofierisch ontwikkeld gesteentetype.

In granofier zijn kwarts en kaliveldspaat micrografisch met elkaar

vergroeid. Donkere bestanddelen ontbreken in granofier ook vrijwel geheel. Onder de loep of met een binoculair zijn de prachtige veldspaat/kwartsvergroeiingen goed te zien.
 

Gangen van pegmatiet daarentegen zijn uiterst zeldzaam. Bovendien zijn voorkomens ervan

erg klein. Rapakivipegmatiet bestaat uit een grof- tot grootkorrelig mengsel van

voornamelijk kaliveldspaat en kwarts. Vaker nog dan in gangen treffen

we pegmatiet aan in de vorm van onregelmatige slierten in alandrapakivi,

pyterliet en porfierapliet. In vrijwel alle gevallen gaat het om zeer kleine

voorkomens, die maar zelden meer dan een meter groot zijn.

Het gebrek aan pegmatiet is niet alleen voorbehouden aan het

rapakivigebied van Aland. Het is in rapakivi's een algemeen verschijnsel. Ook in

andere rapakivimassieven in Finland en Zweden zijn pegmatieten

zeer zeldzaam. En net als in Aland beperken de voorkomens

zich tot smalle gangen of als eerder genoemde slierten.

 

 

Porfieraplietische Laitilarapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).   Verspreid in het gesteente komen partijen pegmatiet en grafische kwarts/veldspaatvergroeiingen voor.	Porfieraplietische Laitilarapakivi met pegmatiet - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).   De klodders grijsblauwe kwarts zijn xenomorf. Ze zijn ingebed in rose-oranje kaliveldspaat.
Porfieraplietische laitilarapakivi met links pegmatiet en rechts daarvan een gedeelte waarin de kwarts grafisch vergroeid is met kaliveldspaat.	Porfieraplietische Laitilarapakivi met schriftgranitische vergroeiingen. De enigszins langgerekte zwarte vlek onderaan wordt grotendeels veroorzaakt door biotiet.

 

 

In het rapakivigebied van Laitila en Vehmaa (tezamen wel het Nystadmassief genoemd) zijn pegmatieten nauwelijks

bekend en zelfs in het grote rapakivimassief van Viborg in Zuid-Finland

komen ze maar weinig voor. Het meest worden ze aangetroffen in het

oostelijke deel van het Viborg-gebied. Veelal vormen ze daar ook

slierten in de rapakivigraniet. Opvallend is dat kwarts voorkomt als

grote onregelmatige klodders maar ook als idiomorfe kristallen. 

Kaliveldspaat is doorgaans steen-,vlees- of zalmrood van

kleur. De idiomorfe kwartskristallen zijn grijsbruin tot bijna zwart. Ze

zijn maximaal 0,5 cm groot. Beide mineralen, kaliveldspaat en kwarts, worden regelmatig vergezeld

door witachtige plagioklaas, maar nooit in grote hoeveelheden.

De meeste pegmatietvormingen in het Viborggebied zijn middel- tot

grofkorrelig. Echt grootkorrelige typen worden maar zelden aangetroffen.

De pegmatietgangen komen voor in kleinkorrelige rapakivitypen, waar

ze vergezeld worden door smalle aplietgangen. Ook de fijnkorrelige

aplieten zelf bevatten hier en daar kleine onregelmatig sliertvormige

partijen pegmatiet.

 

 

Rapakivipegmatiet in een porfierapliet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).	Rapakivipegmatiet, vergroting van vorige foto.   Behalve grote klodders grijze kwarts vormt dit mineraal hier en daar ook op schrifttekens gelijkende figuurtjes in de kaliveldspaat.
Pegmatietvorming in rapakivigraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).   Het gedeelte met pegmatiet is op te vatten als een grote, geheel gevulde miarolitische holte. Te zien zijn grijze en grijs-witte kwarts, oranje-rode kaliveldspaat en geelwitte albiet.	Detail van vorige foto.

 

 

De geringe omvang van de pegmatietvormingen en hun betrekkelijke

zeldzaamheid in rapakivigesteenten is inherent aan deze gesteenten. Het

oorspronkelijke rapakivimagma was 'droog', d.w.z. arm

aan vluchtige bestanddelen, waaronder water. Daarom zijn zwerfstenen

van rapakivipegmatiet voor verzamelaars ook zo bijzonder. Het makkelijkst

zijn ze nog te herkennen als de pegmatiet deel uit maakt van

een of ander type zwerfsteenrapakivi. De grof- tot grootkorrelige partijen vallen

daarin snel op. Dit laatste was het geval met de pegmatietische

Laitilarapakivi van Gieten (zie foto's hieronder). De bijzondere kei is ondergebracht in de

keientuin bij het Hunebedcentrum in Borger.

 

 

Rapakivipegmatiet - Winterswijk (Gld.).   Eén zijde van een grote zwerfsteen van een gangvariëteit van rapakivigraniet bestond uit een vers breukvlak met grootkorrelige pegmatiet, vrijwel geheel bestaand uit kaliveldspaat en rookkleurig-grijze kwarts. Op een enkele plaats is muscoviet aanwezig.	Rapakivipegmatiet, detail van vorige steen.   Rookkleurige kwartsen zijn op veel plaatsen fraai idiomorf ontwikkeld. Sommige bezitten duidelijke kristallografische begrenzingen.

Moeilijker herkenbaar en als vondst zeer bijzonder zijn zwerfstenen

die niet direct als een rapakivi herkend worden en evenmin als pegmatiet.

Een dergelijke zwerfsteen is jaren geleden gevonden in de grote

zandgroeve De Boer te Emmerschans (Dr.). De steen verraadde zijn

rapakivi-aard door de aanwezigheid van zeer talrijke idiomorfe kwartsen.

Deze kwartsen vormen hexagonale kristallen die met hun basis vergroeid

zijn en zo dubbelpiramides vormen. Deze vorm van kwarts noemt men

‘hoge’ kwarts, omdat het ontstaan ervan plaats vindt bij temperaturen

hoger dan 572 graden Celsius. Rapakivigranieten zijn rijk aan idiomorfe, hoge

kwarts door de hoge kristallisatietemperatuur van het rapakivimagma.

 

 

Rapakivipegmatiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).	Fragment van dezelfde zwerfsteen.  De vierkante en rondachtigevlekken zijn van grijze kwarts, die hier eigen kristalvormen bezit.De kwartsen liggen in meerderheid ingebed in licht oranjekleurige kaliveldspaat.

 

 

In de zwerfsteen van Emmerschans komen idiomorfe kwartsen

groepsgewijs voor samen met kaliveldspaat en kleine kristallen van

paarsrode granaat en zwarte toermalijn. Op het breukvlak vormen ze hier en

daar prachtige zeszijdige piramides. De gedrongen kwartskristallen zijn

blauw-grijs, bruin-grijs tot zeer donker rookkleurig. In meer

plagioklaasrijke delen van het gesteente ontbreken ze weliswaar niet

geheel, maar daar is de meeste kwarts xenomorf.

 

 

Rapakivipegmatiet, breukvlak met kaliveldspaat, plagioklaas, biotiet, granaten en veel idiomorfe kwarts. Aan de hoekige vorm  herkennen we de zeszijdige dubbelpiramides van dit mineraal.	Rapakivipegmatiet, breukvlakmet veel witte plagioklaas en lichtgrijze kwarts. De kwarts hier is voornamelijk xenomorf ontwikkeld. De licht oranje delen zijn van kaliveldspaat. De zwarte vlekjes zijn toermalijn en biotiet.
Rapakivipegmatiet, buitenzijde zwerfsteen met rookgrijze idiomorfe kwarts en kleine holtes van granaten die door verwering zijn verdwenen.	Zeszijdig kwartskristal in rapakivipegmatiet. Hoge kwarts vormt dubbelpiramides. Meestal is van het kristal slechts een van de dakjes zichtbaar.
Rapakivipegmatiet. Bovenaan is een donkergekleurde partij aanwezig van donker rookkleurige idiomorfe kwarts met zwarte toermalijn. Het geheel is ingebed in een oranjekleurige massa vankaliveldspaat. Links daarvan zijn verspreid rode, deels roestig verweerde granaten te zien.	Rapakivipegmatiet, detail met idiomorfe granaatkristallen temidden van grijze kwarts en witte plagioklaas.
Rapakivipegmatiet, detail met zwarte toermalijn.	Rapakivipegmatiet, detail met kleine kristallen van toermalijn in een matrix van grijze kwarts en witte plagioklaas.

 

 

 

Verdieping

Pegmatieten nemen wat hun ontstaan, samenstelling en voorkomen betreft,

een aparte positie in tussen enerzijds dieptegesteenten en anderzijds ganggesteenten.

Pegmatieten rangschikt men doorgaans  onder de ganggesteenten, hoewel

ze in veel gevallen geen gangen in andere gesteenten vormen. 
 

Pegmatieten komen vaak voor aan de randen van grote granietlichamen. Ze vormen

daarin aders, gangen of onregelmatig begrensde gesteentelichamen die soms in het

omringende nevengesteente zijn doorgedrongen.

Pegmatieten ontstaan pas op het laatst als de grootste massa van het magmalichaam

reeds is gekristalliseerd. Er blijft een restsmelt over die door zijn gehalte aan

gasvormig water dunvloeibaar en doorgaans zeer mobiel is. Deze restsmelt is soms

rijk aan bijzondere mineraalverbindingen en zeldzame elementen. Pegmatieten staan

daarom bekend als bron van tal van prachtig ontwikkelde mineralen, niet zelden van

edelsteenkwaliteit. Overigens zijn veruit de meeste pegmatieten helemaal niet zo exotisch

samengesteld. Ze bestaan vooral uit lichtkleurige kaliveldspaat in grote kristallen, veel

grijze kwarts, in wisselende hoeveelheden vergezeld van plagioklaas en

glimmermineralen als muscoviet en soms biotiet.

 

 

Pegmatiet - Zwerfsteen van Groningen.	Schriftgraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

 

 

Ook in onze zwerfstenen merken we dit op. Scandinavische pegmatieten blinken

niet uit door hun inhoud aan bijzondere mineralen. Hooguit vinden we een

zwerfsteen met zwarte toermalijnnaalden of een met roodachtige kristallen van granaat.

Het is al heel bijzonder als we een pegmatietvinden met lepidoliet, een

zacht-lila gekleurde lithiumglimmer.
 

Afhankelijk van verschillende factoren varieert de kristallisatie temperatuur van

pegmatieten aanzienlijk. De meeste pegmatieten ontstaan bij temperaturen onder

de 500 graden Celsius. Er zijn zelfs pegmatieten bekend die bij temperaturen lager dan

400 graden Celsius moeten zijn gevormd. Daarentegen moeten pegmatieten met

bipiramidale kwarts, zoals bij een van de zwerfstenen van rapakivipegmatiet het geval

is, zijn ontstaan bij temperaturen hoger dan 572 graden Celsius.
 

Het is bekend dat rapakivi’s bij hoge temperaturen zijn gekristalliseerd. Men vermoedt

dat de kristallisatietemperatuur om en nabij de 900 graden Celsius heeft gelegen. Veel

hoger dus dan de meeste andere granieten. De aanwezigheid van hoge kwarts in een

rapakivipegmatiet is daarom niet vreemd. Toch, als we zien hoe kwarts in sommige

pegmatietvormingen in rapakivigranieten is ontwikkeld, wekt deze de indruk onder de

kritische temperatuur van 572 graden te zijn ontstaan.

Veel pegmatieten maken onderdeel uit van migmatietcomplexen. Onder zwerfstenen

valt dit makkelijk vast te stellen. Veel zwerfstenen van migmatiet bevatten kleine en grotere

vegen, banden en vlekken van pegmatiet. Het is niet onwaarschijnlijk dat een groot deel

van onze pegmatietzwerfstenen afkomstig is uit migmatietcomplexen. De respectievelijke

afwezigheid of aanwezigheid van muscoviet en biotiet is in die gevallen van geen

betekenis.

 

 

Migmatiet - groot zwerfblok op het strand bij Sassnitz (Rügen, Dld.). Het lichtrode gedeelte is een nieuwgevormde kwarts-veldspaatmassa( neosoom)dat onderaan middelkorrelig is en linksboven ontwikkeld is als een grootkorrelige pegmatiet. De overgang naar het oudere gneisgedeelte wordt gemarkeerd door een dunne zwarte band (melanosoom). De grotendeels onveranderde gneis wordt in migmatieten paleosoom genoemd.

Migmatiet - Zwerfsteen van Groningen. De lichtere bestanddelen kwarts en kaliveldspaat vormen hier een grootkorrelige, lichtkleurige pegmatiet met veel platte biotietkristallen. Het lichtkleurige kwarts/veldspaatmengsel is afkomstig uit de oudere grijze biotietgneis die bovenaan zichtbaar is.

 

 

Wat aan pegmatieten vooral opvalt is hun grootkorreligheid. Kristallen van vele

centimeters doorsnede zijn bepaald geen zeldzaamheid. Soms vinden we zwerfstenen

van pegmatiet die uit één stuk veldspaat lijken te zijn opgebouwd, vergezeld van grote

klodders grijze kwarts. Er zijn zelfs pegmatieten bekend die reuzenkristallen bevatten

van vele kubieke meters inhoud. De samenstelling van pegmatieten is vergelijkbaar

met die van graniet: kaliveldspaat, kwarts, plagioklaas en glimmer (biotiet of muscoviet). 

Dit is ook de reden waarom men pegmatiet wel aanduidt als pegmatietgraniet.

 

Alandrapakivi - Zwerfsteen van Groningen.   De steen wordt doorsneden door een smalle gang van pegmatitische samenstelling. Er is sprake van zonering met een vrijwel doorlopende kwartsband in het midden. De kwarts wordt aan weerszijden geflankeerd door een smalle onregelmatige zone met lichtkleurige veldspaat (albiet?)

 

 

In keileem uit een bouwput langs de Hereweg in Groningen werd enige tijd

geleden een pegmatiet gevonden die zich onderscheidde door de aanwezigheid

van zowel xenomorfe als idiomorfe kwarts. Het gesteente is grootkorrelig, licht

van kleur en bevat nagenoeg geen donkere mineralen. Slechts hier en daar is

een donker schubje biotiet aanwezig.

 

Vermoedelijk gaat het hier om een pegmatiet die afkomstig is uit het kleine

rapakivimassief van Kökar, dat zuidoostelijk van Aland in de Oostzee ligt. 

 

 

Rapakivipegmatiet - Zwerfsteen van Groningen.   Opvallend in het grootkorrelige gesteente is het hoge percentage grijze kwarts. Het mineraal vormt onregelmatige aggregaten tussen de kaliveldspaten. Daarnaast is ook idiomorfe kwarts aanwezig. De kleur ervan is donkerder, meer rookkleurig. De kristallen vormen afzonderlijke individuen en worden begrensd door rechte vlakken. Donkere mineralen zijn nagenoeg afwezig.

Rapakivipegmatiet - Zwerfsteen van Groningen.   Andere zijde van de zwerfsteen. De kleuren van de kwarts en kaliveldspaat doen vermoeden dat we hier wellicht te maken hebben met een pegmatitische rapakivi van het Kökargebied, zuidoostelijk van Aland.