Over Sorselegraniet is inmiddels het een en ander gepubliceerd. Deze tot voor enkele jaren onbekende kwartsarme granietsoort uit het verre noorden van Zweden, blijkt na de ontdekking als zwerfsteen in Oost-Drenthe niet zeldzaam te zijn.

 

 

Na publicatie in Grondboor en Hamer met daarbij een flink aantal foto's, kreeg

Sorselegraniet meer bekendheid onder zwerfsteenverzamelaars. Alleen

al in het Hondsruggebied zijn inmiddels meer dan vijftien zwerfstenen

van dit nieuwe gidsgesteente gevonden, waaronder enkele van zeer groot

formaat. Ook in Denemarken, op het eiland Als, zijn door Peter Hofstee uit

Kootstertille een tiental exemplaren gevonden.
 

 

 

 

Sorselegraniet - Zwerfsteen van Als (Dk.). Coll. Peter Hofstee - Kootstertille.	Sorselegraniet - Zwerfsteen van Als (Dk.). Coll. Peter Hofstee, Kootstertille.

 

 

 

Het herkennen van zwerfstenen is niet makkelijk. Vondsten van

gidsgesteenten beantwoorden weliswaar aan een of meer beschreven

typen, maar het aantal afwijkingen is vaak frustrerend groot. Voor

zwerfsteenliefhebbers is dit frustrerend en tegelijk ook een struikelblok, vooral in het begin.

Hoewel beschrijvingen van gidsgesteenten bij het determineren

onmisbaar zijn, zijn afbeeldingen essentieel. In de praktijk blijkt

dat men zijn vondsten eerst vergelijkt met fotoafbeeldingen, om

vervolgens, bij gebleken overeenkomsten, de beschrijving er

op na te slaan.

 

Het artikel in Grondboor en Hamer vormde de opstap naar het bekend

worden van Sorselegraniet als zwerfsteen in ons land en deze graniet

niet alleen. Uit de ruime omgeving van de plaats Sorsele, in het zuiden van Zweeds

Lapland, zijn dankzij fotovergelijkingen en beschrijvingen nog andere

herkenbare gidsgesteenten opgedoken. Ik noem in dit verband

Edefors-, Avaviken, Adak- en Linagraniet. Ook van deze soorten zijn

inmiddels zwerfstenen gevonden. Zelfs in het uiterste noorden van

Zweden, in de provincie Norrbotten, komen herkenbare graniettypen

voor (Vassijauregraniet). Van deze op grijze Revsundgraniet gelijkende Vassijauregraniet is hoogstwaarschijnlijk in het Oostdrentse Hondsruggebied bij Borger ook een zwerfsteen gevonden.
 

 

 

 

 

Edeforsgraniet (Norrlandgraniet) - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Avavikengraniet (Norrlandgraniet) - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).

 

 

De mogelijkheid van zwerfsteenvondsten uit dit noordelijke gebied

wordt begrijpelijker, als we naar het huidige reliëf en afwateringspatroon in Noord-Zweden kijken. Beide zijn naar de Botnische Golf

gericht. In de ijstijd fungeerde deze zeearm, samen met de Oostzee,

als een grote glijbaan, waarlangs enorme massa's landijs zuidwaarts

bewogen. Het huidige reliëf in Noord-Zweden is ontstaan als gevolg

van tektonische opheffing en glaciale erosie..

 

Linagraniet en Vassijauregraniet zijn een tweetal granietsoorten die

in de provincie Norrbotten voorkomen. Vassijauregraniet vormt een

buitenbeentje, omdat deze granietsoort een voorkomen heeft in de uiterste

noordwestpunt van Zweden, tegen Noorwegen aan. Niettemin was

het een verrassing, dat recentelijk van Linagraniet meerdere zwerfstenen

zijn gevonden. De meeste vondsten komen van het middendeel en de zuidelijke Hondsrug,

maar ook het Hoge Veld bij Norg (Zeijenrug) leverde een vijftal

zwerfstenen op, waaronder drie porfierische en twee gelijkkorrelige

Linagranieten. De porfierische variant van Linagraniet is in het

Hondsruggebied als zwerfsteen niet zeldzaam. 
 

 

 

 

 

Linagraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).	Linagraniet, detail - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). De kaliveldspaten tonen deformatieverschijnselen in de vorm van donkere, parallel verlopende scheurtjes. deze zijn gevuld met kwarts.

 

 

In veel gevallen moeten we het bij deze nieuwe gidsgesteenten doen

met enkele gesteentemonsters en (summiere) beschrijvingen, die

vaak gebaseerd zijn op een of twee typen. Van Sorselegraniet

bleek uit de verzamelde gesteentemonsters, dat deze graniet

bijzonder variabel is. Zowel in kleur als in structuur bestaan er

flinke verschillen en talloze overgangen. Dit laatste kenmerkt ook

de overige Norrlandgranieten uit Noord-Zweden. De meeste typen zijn met allerlei overgangen met elkaar verbonden en gaan soms onmerkbaar in elkaar over. Het is dan ook zeer de vraag of allerlei door Zweedse geologen bij terreinverkenningen benoemde lokale gesteenten wel geschikte gidsgesteenten vormen. 

 

Voor elk type gidsgesteente geldt dat deze een zekere variatiebreedte bezit. Neem bijvoorbeeld Smålandgraniet in

Zuid-Zweden. Van deze graniet zijn een aantal gidsgesteenten

beschreven, die, als het er op aankomt, niet makkelijk van elkaar

te onderscheiden zijn. Niet voor niets wordt van Smålandgranieten

gezegd dat het 'soldaten uit hetzelfde regiment' zijn. Met andere

woorden, de onderlinge verschillen zijn gering en worden door

verzamelaars ook nog eens verschillend beoordeeld. Soms leiden

ze tot namen als Jungfrun- of Virbograniet, bij twijfel wordt volstaan

met de aanduiding Smålandgraniet. 
 

Andere Smalandgranieten, zoals rode en grijze Vaxiögraniet, die al sinds jaar en dag als gidsgesteente in de boeken vermeld staan, maken hun status van gidsgesteente niet waar. Het zijn in feite niet meer dan verzamelnamen voor een flink aantal verwante graniettypen. Beter is het deze allemaal de naam Smalandgraniet te geven.
 

Jungfrungraniet - Zwerfsteen van Mücheln (Plön), Dld.	Virbograniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

 

 

Een derde voorbeeld tenslotte is Filipstadgraniet. In Midden-Zweden neemt

deze graniet, verspreid over een aantal voorkomens, een groot

oppervlak in. Het aantal typen Filipstadgraniet is dienaangaande

groot. Weliswaar bezitten alle typen een of meer gemeenschappelijke kenmerken, maar

de getoonde verschillen zijn niettemin aanzienlijk. Het vereist enige ervaring om

afzonderlijke typen Filipstadgraniet te herkennen.

Eigenlijk komt het vrijwel nooit voor dat een gidsgesteente

zo constant is in zijn kenmerken, dat deze ook over een groter areaal

hetzelfde uiterlijk blijft behouden. Bij het verzamelen van zwerfstenen

moeten zwerfsteenliefhebbers hiermee rekening houden. Het

beschreven type met foto dient als richtpunt om andere, vergelijkbare,

maar iets afwijkende typen te kunnen herkennen.
 

 

 

 

Filipstadgraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).	Filipstadgraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

 

 

 

Als men de variatiebreedte onder gidsgesteenten als een probleem

ziet, dan lijden Norrlandgranieten uit Noord-Zweden zeker aan dit

euvel. De onderlinge verschillen zijn soms vrij groot, maar overgangen tussen de graniettypen zijn talrijk. Linagraniet neemt in de Zweedse provincie Norrbotten en in Noord-Finland een areaal in van meer dan 26.000 km2, verspreid over talrijke kleine en grotere

voorkomens. Het is niet meer dan logisch dat een dergelijk gesteentetype, op plaatsen

waar hij ontsloten is, telkens een (iets) ander uiterlijk bezit en vaak ook een

iets andere samenstelling. Dit laatste blijkt ook uit de geologische literatuur.

 

Zwerfsteenverzamelaars zullen zich bij het herkennen van

gidsgesteenten op een gemiddeld beeld moet instellen, waarbij het

niet wenselijk is een afwijkend type per definitie af te wijzen. Natuurlijk,

het vergelijken en beoordelen van gesteenten is anders dan het benoemen van bloemen, vogels

en insecten. Bij deze laatse liggen de kenmerken vast. Ondanks dat

we bij gesteenten andere criteria hanteren, leert ervaring dat na het

vinden van een gidsgesteente, het herkennen van enigszins afwijkende typen

een stuk eenvoudiger is.. Klaarblijkelijk is de inprent na het vinden van een tot dusver onbekend gidsgesteente

van grote invloed bij het herkennen van andere, vergelijkbare zwerfstenen.
 

 

Onderstaande foto's van rode Oostzeeporfier laten zien hoe sterk sommige zwerfstenen van het hoofdtype kunnen afwijken.
 

 

Rode Oostzeekwartsporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Normale, dichte vorm die in het Hondsruggebied het meest wordt aangetroffen.	Rode Oostzeekwartsporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Ignimbrietisch type met talrijke slierten en hoekige gesteentefragmenten.
Rode Oostzeekwartsporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Ignimbrietisch type met ingesloten, donkere gesteentefragmenten en talrijke fiamme (= donkerder streepjes).	Rode Oostzeekwartsporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Vulkanische breccie met tal van gesteentefragmenten, waaronder bruine Baltische kwartsporfier (bovenaan en rechts).

 

 

 

Dit laatste gaat zeker op voor Sorselegraniet. Frisse, onverweerde

Sorselegranieten zijn door hun karakteristieke structuur en sombere

kleuren niet moeilijk te herkennen. De vondst, vorig jaar in Denemarken,

van een tiental Sorselegranieten door Peter Hofstee, een zwerfsteen-

verzamelaar uit Kootstertille (Fr.), illustreert dit. Maar hoe zit dit in

Drenthe en dan vooral in het Hondsruggebied?

 

Fris uitziende zwerfstenen, zoals aan de stranden in Denemarken,

liggen op de Hondsrug niet voor het oprapen. Hondsrugkeien zien er

anders uit en hebben ook een andere geschiedenis. De 140.000 jaren,

die sinds hun komst zijn verlopen, hebben hun sporen op de stenen

nagelaten. Enigzins fris ogende zwerfstenen komen alleen te voorschijn

uit bouwputten en zandzuigerijen. Stenen die in keileem opgesloten waren,

hebben vaak hun oorspronkelijke kleur behouden en zijn daarom vrij

makkelijk te herkennen. Sterker nog: Sommige zwerfsteensoorten hebben

door een lichte verwering zelfs aan duidelijkheid gewonnen. Ålandrapakivi

met zijn ringetjesstructuur toont zijn witte plagioklaasringen het duidelijkst

als deze uit ontkalkte, enigszins verweerde keileem te voorschijn komt.

Dezelfde zwerfsteen uit onverweerde kalkrijke keileem, zoals op het

noordeinde van de Hondsrug, is in droge toestand niet makkelijk als

rapakivi te herkennen.
 

 

 

 

Alandrapakivi, onverweerd - Zwerfsteen van Als (Dk.). In onverweerde toestand kleurt plagioklaas donker grijsachtig groen of grijsachtig blauw.	Alandrapakivi - Keileem Gieten (Dr.). Door verwering tekent de plagioklaas duidelijk af tegen de roodachtige ondergrond.

 

 

 

 

Tot dusver zijn Sorselegranieten, die in het Hondsruggebied gevonden

zijn, merendeels oppervlaktevondsten. De meeste zwerfstenen zijn

verzameld uit hopen akkerstenen. Het is bekend dat zwerfstenen uit

dit vondstmilieu vaak amper de moeite van het aankijken waard zijn.

Beginnende zwerfsteenverzamelaars kunnen er vrijwel niets mee. De

stenen zijn in de zandige, humeuze akkerbodems zo verweerd en vuil geworden, dat

het niet eenvoudig is vast te stellen met welk gesteente men

ueberhaupt te maken heeft. Behalve dat de stenen er onaantrekkelijk

uitzien, zijn gidsgesteenten slechts met moeite te herkennen.

 

 

Het feit dat zwerfstenen van Sorselegraniet in het Hondsruggebied niet bepaald

zeldzaam zijn, maar dat verzamelaars dit graniettype niet herkennen,

ligt aan het nietszeggende, verweerde uiterlijk van de zwerfstenen.

De buitenzijde van Sorselegraniet toont opvallend weinig kenmerken.

De stenen zijn overwegend bruinachtig of vuilgrijs tot grijsbruin van

kleur. Aan het verweerde oppervlak zijn, vaag zichtbaar, hoekig

begrensde of soms ietwat rhombisch, grijsachtige of geelbruine vlekjes

of putjes van plagioklaas op te merken. Verder zijn verspreid, eveneens

vaag zichtbaar, onregelmatig begrensde, donkere vlekken en vlekjes te

zien. Duidelijke korrelbegrenzingen ontbreken. Toch moeten deze

kenmerken, samen met het ogenschijnlijk ontbreken van kwarts, bij

zwerfsteenverzamelaars een belletje laten rinkelen.
 

 

 

 

Sorselegraniet - Zwerfsteen N34, Borger (Dr.).	Sorselegraniet, detail - Zwerfsteen N34, Borger (Dr.).
Sorselegraniet - Zwerfsteen van Borger-Ees (Dr.).	Sorselegraniet, gepolijst oppervlak - Zwerfsteen van Borger-Ees (Dr.).

 

 

 

 

Een voordeel zou kunnen zijn dat dat de bekende Venjanporfieriet van

het Gruvåsen-type uit Dalarne makkelijk voor een Sorselegraniet gehouden

kan worden. Beide zwerfsteentypen lijken aan de buitenzijde vrij veel

op elkaar. Het verschil is dat Venjanporfieriet geen kwarts bevat. Ook

lijken sommige granodiorieten van Oostbaltische herkomst, vanwege

kleur, korreling en talrijke hoekig begrensde, vuilgroene plagioklazen en

donkere mineralen eveneens op Sorselegraniet. Andersom geredeneerd

kunnen we stellen dat, als men granodioriet en Venjanporfieriet

herkent, het vinden van een Sorselegraniet niet ver meer is.

 

 

 

Onderstaande foto's van akkervondsten van Sorselegraniet geven een

indruk van het uiterlijk van dit gidsgesteente in verweerde toestand.

Doorgeslagen of gezaagd en gepolijst komt het ware (kleur)karakter

van Sorselegraniet te voorschijn.
 

 

 

 

Gezaagde en gepolijste Sorselegranieten

Sorselegraniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).	Sorselegraniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).
Sorselegraniet, grijs type - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).	Sorselegraniet, granofierisch type - Zwerfsteen van Borger (Dr.).

 

 

 

 

 

Zo komen Sorselegranieten van de akker

Sorselegraniet - Keientuin, Borger (Dr.).	Sorselegraniet, detail - Keientuin, Borger (Dr.).
Sorselegraniet, bruin type - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).	Sorselegraniet, bruin type, detail - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).
Sorselegraniet, grijsbruin type - Zwerfsteen van Ees (Dr.).	Sorselegraniet, grijsbruin type, detail - Zwerfsteen van Ees (Dr.).
Sorselegraniet, granofierisch type - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).	Sorselegraniet, granofierisch type, detail - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).
Sorselegraniet - Zwerfsteen van Borger-Ees (Dr.).	Sorselegraniet, detail - Zwerfsteen van Borger-Ees (Dr.).
Sorselegraniet, bruin type - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Sorselegraniet, bruin type, detail - Zwerfsteen van Borger (Dr.).
Sorselegraniet, grijs type - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Sorselegraniet, grijs type, detail - Zwerfsteen van Borger (Dr.).
Sorselegraniet - Zwerfsteen van Borger-Ees (Dr.).	Sorselegraniet, detail verweerd oppervlak - Zwerfsteen van Borger-Ees (Dr.).
Sorselegraniet, in droge toestand - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).	Sorselegraniet, natgemaakt - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).
Sorselegraniet, donker type - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).	Sorselegraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).
Sorselegraniet, door vewering gebleekt type - Zwerfsteen van Ees (Dr.).	Sorselegraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).
Sorselegraniet - Keientuin, Borger (Dr.).	Sorselegraniet, granofierisch type - Zwerfsteen van Borger (Dr.).