De afdeling Gidsgesteenten onder noordelijke zwerfstenen is geen statisch geheel. Misschien dat de soortenbehandeling in de zwerfsteenliteratuur wel die indruk wekt, maar in werkelijkheid wordt de lijst vrijwel ieder jaar met nieuwe typen aangevuld. Even voor alle duidelijkheid: Gidsgesteenten zijn zwerfstenen met een aantal specifieke kenmerken, waarvan het herkomstgebied in Scandinavië bekend is.

De meeste gidsgesteenten zijn van graniet of van porfier, magmatische gesteenten dus. Momenteel

zijn er ca. 150 soorten bekend. De overige gesteentegroepen zijn sterk

ondervertegenwoordigd. Met name onder sedimentaire en

metamorfe zwerfstenen bestaan weinig gidsgesteenten. Zwerfstenen uit deze beide

categorieën bezitten weinig of geen vaste kenmerken of ze komen

op meerdere plaatsen in Scandinavië voor. Hét kenmerk van een

gidsgesteente is dat het voorkomen van het moedergesteente mogelijk

beperkt moet zijn tot één gebied en dat het voorkomen ook niet al te

groot dient te zijn.

Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.). Voor zover bekend is dit de grootste zwerfsteen van Vlammenpegmatiet. Het gneiskarakter komt hier goed tot uitdrukking. De geelwitte partijen zijn van plagioklaas, de grijze strepen zijn kwarts. De hoofdmassa wordt door oranje kaliveldspaat ingenomen. De steen ligt in de Keientuin bij het Hunebedcentrum in Borger.	Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.).  Detail van vorige foto. De kwarts is uitgewalst tot smalle golvende lijntjes, vegen en slierten. Meer naar boven is geelwitte plagioklaas zichtbaar. De oranje kaliveldspaat is door kataklase totaal vergruisd.

De laatste jaren zijn vooral uit Zweden een aantal nieuwe gidsgesteenten

bekend geworden, waaronder enkele die van metamorfe oorsprong zijn.

Eén ervan wordt hier gepresenteerd: vlammenpegmatiet.
 

Hoewel de naam anders doet vermoeden, is vlammenpegmatiet een

metamorf gesteente. Het is een gneis, maar van een type dat ontstaan

is uit een granietische pegmatiet. Het gesteente bezit vooral in

onverweerde toestand heldere, contrasterende kleuren. Dat maakt

dat zwerfstenen ervan vrij makkelijk zijn te herkennen. De oorspronkelijke

pegmatiet bestond uit dezelfde mineralen als die welke in de

gedeformeerde vorm voorkomen: veel oranjerode kaliveldspaat, grijze

tot rookkleurige kwarts en geelwitte plagioklaas.

Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Weinig gedeformeerde pegmatiet met vrij veel geelwitte plagioklaas.	Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Horne Naes, Fünen, Denemarken. De combinatie van oranjerode kaliveldspaat, grijze kwarts en geelachtige plagioklaas kenmerkt Vlammenpegmatiet.

Met vlammenpegmatiet is het een en ander gebeurd. Door gebergtevormende

krachten en gerichte druk is de oorspronkelijke pegmatie tot een golvend

gestreept, zwak gneis-achtig gesteente gedeformeerd. De kaliveldspaten

zijn samen met de overige mineralen vergruisd, waarbij de

mineralen min of meer evenwijdig aan elkaar als onregelmatige golvende

partijen en slierten in het gesteente gerangschikt zijn. Het golvende

beeld van de gedeformeerde oranjerode kaliveldspaten en grijze kwartsen doet in de verte

aan vlammen denken, vandaar de naam.

Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Deze gedeformeerde pegmatiet is evenwijdig aan de foliatie afgebeeld. Het golvende, vlam-achtige beeld van de grijze kwarts is goed herkenbaar. Geelwitte plagioklaas is niet zichtbaar, maar vormt elders in de zwerfsteen grote onregelmatige partijen.	Gedeformeerde pegmatiet - Macadamgroeve bij Astorp, zuidoostelijk van Kullaberg, Zweden. Dit gesteente is zeer verwant aan Vlammenpegmatiet, maar mist de karakteristieke gele plagioklaas. De overeenkomst met de hiernaast afgebeeld pegmatiet is groot.

In de publicatie van Zandstra (1999) wordt het nieuwe gidsgesteente

in de appendix vermeld onder de naam ‘Gedeformeerde bonte pegmatiet’.

Deze naam geeft de aard van het gesteente goed aan: kleurig, van

oorsprong een pegmatiet en sinds een slordige 1000 miljoen jaar

gedeformeerd tot gneis. In Duitsland heeft men dit zwerfsteentype

tot ‘Flammen-Pegmatit’ gedoopt. Deze naam is beter op zijn plaats.

Vlammenpegmatiet is samen met een aantal andere metamorfieten uit

hetzelfde gebied in Zweden ontdekt en beschreven door de Hamburger

petroloog Ronald Vinx. 

Pegmatietgang in gneis - Bua Strand, zuidelijk van Falkenberg in Halland, Zweden. Discordante pegmatietgang in gneis. De deformatie van de pegmatieten is afhankelijk van de richting hoe ze de gneis doordringen. Dwars op de foliatie, zoals op de foto hierboven, heeft de pegmatiet het minst van de tektonische druk te lijden gehad. De deformatie van de kristallen is soms gering. Evenwijdig aan de foliatie zijn de pegmatieten veel sterker gedeformeerd. Hier heeft de kataklase sterker om zich heen gegrepen.

Het herkomstgebied van vlammenpegmatiet ligt in het Zuidwest-Zweedse

gneisgebied, aan de westkust van de provincie Halland. Vanaf het schiereiland

Kullaberg noordwaarts tot Varberg vormt gedeformeerde pegmatiet 

op talrijke plaatsen gangen in de gneis. Met name bij de plaatsen

Steninge, zuidoostelijk van Falkenberg , Båstad en verder bij Kullaberg

zijn talrijke varianten van de vlammenpegmatiet ontsloten.

Vlammenpegmatiet in gneis - Kullaberg, Halland, Zweden. De pegmatietgang in de gneis op de voorgrond is herkenbaar aan de iets rodere kleur. De gang loopt in een vrij rechte lijn naar achteren.

Verdieping
Het gneisgebied met vlammenpegmatiet maakt deel uit van een

groot complex metamorfe gesteenten dat gestalte kreeg tijdens de

Zweeds-Noorse gebergtevorming van 1100-900 miljoen jaar geleden.

Het Baltisch schild in Scandinavië is gedurende het Precambrium langzaam

groter geworden door een aantal opeenvolgende continentale botsingen.

Enorme complexen gesteenten werden hierbij gemetamorfoseerd en tot

hooggebergten opgeplooid. Deze hooggebergten vielen ten prooi aan

weer en wind. Kortom, ze erodeerden tot op hun basis, waardoor het

Baltisch Schild aan het eind van het Precambrium afgesleten was tot

een golvende vlakte (peneplain).


Het ontstaan van de gebergteketens ging vaak gepaard met vulkanisme

en daaraan gerelateerde afzettingen. Na tientallen miljoenen jaren waren

de meeste gebergten al weer tot op hun wortels afgesleten, waarbij de

erosieproducten in naburige zeebekkens waren afgezet. Het ontstaan en

vergaan van deze gebergtevormingen noemt men cycli of orogeneses.

Op het Baltisch schild onderscheidt men een aantal achtereenvolgende

gebergtevormingen, hoewel nog steeds niet helemaal duidelijk is hoeveel.

Wel is gebleken dat het grootste deel van Zweeds en Fins Scandinavië

gevormd moet zijn tijdens de Svecokarelische gebergtevorming van 2100-1750

miljoen jaar geleden.
 

Het gebied in Zuid-Scandinavië dat omsloten is door de gele stippellijnen is tijdens het Dalslandium tot een gebergte geplooid en gemetamorfoseerd. Vervolgens zijn op diverse plaatsen granieten in het metamorfe complex ingedrongen. Bohuslängranieten danken hieraan hun ontstaan. Vlammenpegmatieten komen vooral voor in de kustzone van het gneisgebied, aangegeven door rode stippen. Het kleine Oslogebied bestaat uit gesteenten van veel jongere datum. Een bekend gesteente daar vandaan is rhombenporfier.

Het gneiscomplex met Vlammenpegmatiet in Zuidwest-Zweden

dateert samen met het gebied van Telemarken in Zuid-Noorwegen ook

uit de periode van het Svecokarelium, alleen werden de betrokken

gesteenten, zowel gneizen als granieten, tijdens de gebergtevorming

in het Dalslandium ( 1100-850 miljoen jaar geleden) opnieuw

gemetamorfoseerd. In deze cyclus zijn op verschillende plaatsen granieten

in het metamorfe grondgebergte geïntrudeerd. We vinden deze jongere

granieten vooral in het kustgebied van Bohuslän in Zuidwest-Zweden.

Met hun 900 miljoen jaar zijn Bohuslängranieten de jongste granieten

in Zweden.

Bohuslängraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).	Bohuslängraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Waar kunnen we zwerfstenen van vlammenpegmatiet verwachten?
Niet of nauwelijks op de Hondsrug in Oost-Drenthe en Groningen.

Westbaltische zwerfstenen komen daar sowieso erg weinig voor. De

kans om daar een vlammenpegmatiet te vinden is dan ook uiterst

klein. Veel meer kans op succes hebben we in Drenthe westelijk van

de lijn Norg-Assen-Smilde en verder in Friesland. Op locaties waar

zwerfstenen van rhombenporfier en Bohuslängraniet gevonden worden,

kunnen ook vlammenpegmatieten verwacht worden. Een goed voorbeeld

hiervan is de omgeving van Werpeloh en Wippingen in het Duitse

Emsland. In de smeltwaterafzettingen op die plaatsen komen relatief

veel zwerfstenen voor uit het Oslo-gebied.  Granieten uit de Zuidzweedse

provincie Bohuslän zijn evenmin zeldzaam. Dat daar heel regelmatig

vlammenpegmatieten gevonden worden, is niet meer dan

logisch.
 

Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Grijze kwartskristallen zijn tot smalle golvende lijnen uitgewalst.	Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Bovenaanzicht van dezelfde steen.

Hoe herkennen we vlammenpegmatiet?
Er zijn moeilijker zwerfstenen om te herkennen. Hoewel een gesteentebeschrijving

niet gemist kan worden, zeggen de foto’s eigenlijk voldoende.

In de eerste plaats staan twee zwerfstenen van vlammenpegmatiet hier

model. Beide liggen in het Hunebedcentrum te Borger. Een ervan is

opgesteld in de Keientuin. Met een oppervlak van bijna een vierkante

meter is dit tot dusver de grootste zwerfsteen van vlammenpegmatiet

die in ons land bekend is. De kei is gevonden bij Westdorp, tussen Borger

en Schoonlo in Drenthe. De andere vlammenpegmatiet is van Werpeloh

(Dld.). Deze is ondergebracht in de vergelijkingscollectie van het

Hunebedcentrum.
 

Omdat het gesteente van oorsprong een pegmatiet is, die verspreid

langs de kust in Zuidwest-Zweden talloze brede en smallere gangen in

het gesteente vormt, wisselt het uiterlijk van Vlammenpegmatiet nogal.

Kleinkorreliger typen wisselen af met zeer grootkorrelige varianten.

Gedeformeerde pegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Voorbeeld van een kleinkorreliger pegmatiettype. De grijsblauwe tot donkergrijze vlekken zijn van kwarts. Plagioklaas vormt kleine gele vlekjes in het gesteente. Kaliveldspaat is oranje.	Gedeformeerde pegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Dezelfde zwerfsteen maar nu afgebeeld loodrecht op de foliatie.

Het variabele uiterlijk blijkt ook uit zwerfsteenvondsten, waar nog bij

komt dat de heldere kleuren van het gesteente door verwering verbleekt

kunnen zijn. Vlammenpegmatiet is van enige afstand te herkennen als

een lichtkleurige gneis. Het gneisachtige karakter wordt met name

veroorzaakt door de wijze waarop kwarts in het gesteente voorkomt.

Wel is steeds sprake van veel oranje(rode) kaliveldspaat, afgewisseld

door onregelmatige partijen en vlekken geelachtige plagioklaas. 

Dikwijls vormt dit mineraal strepen, vegen en banden.

Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Niet alle vlammenpegmatieten zijn door deformatie vergruisd. De mate van vergruizing is erg afhankelijk van de richting waarin de pegmatietgangen de gneis doorbreken.

Kwarts vormt onregelmatige ietwat uiteengetrokken klodders,  maar

meer nog is het aanwezig als uitgewalste, golvende strepen en sliertjes.

De kleur is grijs, grijsblauw tot rookkleurig. Donkere mineralen zijn

nauwelijks aanwezig. Kaliveldspaat maakt soms meer dan 90% uit van

het gesteente, maar niet zelden is geelwitte plagioklaas in een behoorlijk

percentage aanwezig. Onverweerd is vlammenpegmatiet voloranje(rood)

van kleur.

De deformatie van het gesteente is veroorzaakt door kataklase. Van

dichtbij valt op dat de mineralen vergruisd zijn tot een mortelachtige

massa. Het duidelijkst is dit te zien aan de kaliveldspaat.
 

Vlammenpegmatiet, detail van zwerfsteen van Westdorp (Dr.). Duidelijk is te zien hoe sterk zowel kwarts als kaliveldspaat door kataklase zijn vergruisd. De korrelige structuur herinnert aan die van grove mortel, vandaar de uitdrukking mortelstructuur.

Verdieping
Kataklase (van het Griekse katáklasis = verbrokkelen) is een eenvoudige

vorm van metamorfose, waarbij het gesteente in spannings- en schuifzones diep in

de aardkorst door hoge druk is gedeformeerd. Hoewel

metamorfose van gesteenten meestal een combinatie is van hoge

temperatuur en druk, speelde temperatuur bij de vorming van

vlammenpegmatiet geen belangrijke rol. Bij kataklase is sprake van een brosse

deformatie van gesteenten die leidt tot verbrokkeling of vergruizing

van de minerale bestanddelen. De kristallen bezwijken onder de hoge

druk. Gesteenten die op deze wijze ontstaan noemt men kataklasieten.

Vlammenpegmatiet is een goed voorbeeld van een kataklasiet.
 

Schriftgranietische Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)	Schriftgranietische Vlammenpegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Kwarts vormt slingerende lijntjes die door deformatie vervormd zijn. De lichtbruin gekleurde tussenmassa is plagioklaas. Bovenaan en rechts zijn zijn vlekken zichtbaar van oranje kaliveldspaat.

Vlammenpegmatiet en schriftgraniet

Pegmatieten gaan vaak vergezeld van kleine of grotere partijen

schriftgraniet. Hierbij zijn kaliveldspaat en kwarts op een bijzondere

wijze met elkaar vergroeid. Kwarts vormt op dwarsdoorsnede

figuren die sterk doen denken aan bepaalde lettertekens. Bij

vlammenpegmatiet was dit oorspronkelijk niet anders. Ook daarin

komen partijen schriftgraniet voor. Hoewel monsters uit het

herkomstgebied niet in publicaties vermeld of afgebeeld zijn, doen

twee zwerfstenen van een bijzonder type schriftgraniet vermoeden

dat zij afkomstig zijn uit een van de gangvoorkomens van

vlammenpegmatiet.

Al met al is vlammenpegmatiet een makkelijk herkenbaar en ook

vrij algemeen voorkomend type gidsgesteente dat als zwerfsteen

vooral te vinden is in Westbaltische zwerfsteengezelschappen.

Terug