Je vindt wel eens granieten met iets meer 'zwart' erin dan je normaal zou verwachten. Vaak zijn het lichtkleurige zwerfstenen, rose, geeloranje, roodachtig, maar ook wel eens grijs- of roomwit. De stenen onderscheiden zich door hun grovere korreling duidelijk van normale graniet. Gewone graniet is doorgaans bonter van kleur, met regelmatig in het gesteente verspreid kleine zwarte spikkeltjes van biotiet. Het 'zwart' waar hier sprake van is, is duidelijk anders dan zwarte biotiet.

Toermalijn in pegmatiet - Zwerfsteen van Sassnitz, Rügen (Dld.).   In een groot zwerfblok van gneis was een prachtige band van oranje-rode pegmatiet aanwezig met daarin talrijke zwarte aggregaten van toermalijn.	Detail van vorige foto.   Zwarte toermalijn wordt vaak 'Schorl' genoemd.

De gedachte aan biotiet laat je daarom al snel varen, want dit mineraal vormt

sterk glanzende schubjes in het gesteente. Toermalijn vormt staafjes,

stengeltjes soms, gitzwart en bovendien sterk glanzend. Als het geen

biotiet is, dan hoornblende misschien? Ook diit mineraal valt af. De staafjes tonen

aan de buitenkant in de lengterichting sterk glanzende kristalvlakjes,

die vaak een zichtbare streping vertonen. De breukvlakken zijn gitzwart en oneffen,

in ieder geval missen ze het vezelige of het ‘stoeptreedjes’ uiterlijk

zoals bij hoornblende.

Toermalijn - Setesdal, Zuid-Noorwegen. Toermalijn vormt hardglanzende stengelige kristallen. De kristalvlakken zijn vaak gestreept. Hoewel zwarte toermalijn het meest voorkomt, komt het mineraal in edelsteenkwaliteit in rose, groene en blauwe kleuren voor.

Er blijft eigenlijk maar één kandidaat over en dat is toermalijn. Toermalijn

vormt stengelige roetzwarte kristallen in zwerfstenen, die in de

lengterichting gestreept zijn. Met de loep zien we dat de doorsneden

van de kristallen soms driehoekig zijn, soms bijna rond. Dat laatste

komt doordat toermalijnen op dwarsdoorsnede negen kristalvlakken

bezitten.

 

Toermalijn is hard, harder dan kwarts en verweert nauwelijks. We zien

het zwarte mineraal daarom ook als gitzwarte vlekken, staafjes en

stengeltjes aan de verweerde buitenzijde van zwerfstenen, pegmatieten

vooral en veel kleiner ook in aplieten, het fijnkorrelig zusje van

pegmatiet.
 

Toermalijnpegmatiet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Toermalijnpegmatiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Dat toermalijn dikwijls in pegmatieten aanwezig is komt door de

exotische, late kristallisatie van dit gesteente uit restmagma, als

het overgrote deel van het magmalichaam al vast is geworden. In

het restmagma bevinden zich allerlei moeilijk kristalliseerbare

bestanddelen, waaronder boorzuur. Dit verbindt zich uiteindelijk

met andere bestanddelen tot toermalijn.

 

Toermalijn kan in edelsteenkwaliteit prachtige kleuren bezitten. Net

als enkele andere mineralen is toermalijn een verzamelnaam voor een

hele reeks verwante silicaten met eenzelfde structuur. Vaak zijn de

stengelvormige kristallen veelkleurig, waarbij een kleurverloop aanwezig

is van rose naar felrood of rose via bruingeel naar groen.  Anders

gekleurde toermalijnen komen ook voor, blauwe tot blauw-groene

bijvoorbeeld. Ze worden veel tot edelsteen verslepen.
 

Een groot gebroken kristal van zwarte toermalijn (schorl) in pegmatiet - Zwerfsteen van Groningen. Links van het toermalijnkristal zijn zeer kleine roodachtige kristalletjes van granaat aanwezig.

Graniet met miarolitische holte - Zwerfsteen van Borger (Dr.). Miarolitische holten zijn restruimten in gekristalliseerd magmatisch gesteente, waarin in de allerlaatste fase van de kristallisatie uit een waterige restvloeistof kristallen als kaliveldspaat, albiet, kwarts zijn gevormd. Zij bekleden de wanden van de holte. In dit voorbeeld is de restruimte binnen in de holte door laat uitgescheiden toermalijn opgevuld.

Van die veelkleurigheid merken we in zwerfstenen weinig. De kleur

die daar overheerst is zwart. Deze variëteit noemen we ‘Schorl’.  Het

interessante is wel dat van zwarte toermalijn bijzonder grote kristallen

gevonden zijn, op verschillende plaatsen in Scandinavië zijn kristallen

van 5 meter en meer geen uitzondering. Zo groot vinden we ze natuurlijk

niet in zwerfstenen, maar wel stengels van enige centimeters lengte.

Vooral in pegmatieten met oranje-rose kaliveldspaten vormen de

gitzwarte toermalijnen een prachtig contrast.
 

Utöpegmatiet met indigoliet - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.). Op het kleine eilandje Utö aan de Zweedse kust bij Stockholm komen pegmatietgangen voor, die kleine blauwe toermalijnkristallen bevatten. Deze blauwe kleurvorm noemt men indigoliet. Zwerfstenen daarvandaan zijn uitermate zeldzaam.

Een heel kleine kans is het vinden van indigoliet, de blauwe of

blauwgroene kleurvariëteit van toermalijn. Het mineraal vormt heel

kleine korreltjes en aggregaatjes in Utöpegmatiet, een ganggesteente

dat brede gangen vormt op het kleine eilandje Utö vlak voor de kust

van Zweden. In Noordbroek is een klein zwerfsteentje gevonden met

deze blauwe toermalijn. Naast indigoliet bevat Utöpematiet ook rose

rubelliet, een andere toermalijnsoort. Er is dus nog hoop.
 

Terug.