Basalt is zonder twijfel, samen met graniet, het bekendste gesteente op aarde. Iedereen heeft er wel eens van gehoord, vooral in samenhang met vulkanische uitbarstingen. Ook de toepassing van basalt in onze zeeweringen heeft basalt als gesteente bekend gemaakt. Wie kent niet de fraaie zeskantige zuiltjes die, mannetje aan mannetje, de zeegerichte dijkglooiingen bekleden.
 

Basalt is een vulkanisch gesteente, dat meer dan enig ander vulkanisch

gesteente op aarde voorkomt. De bodem van de oceanen bestaat uit

basalt en ook is op de meeste oceanische eilanden basalt het meest voorkomedne gesteente.


 

 

 

Basaltuitvloeiing_op_Hawa

Lavauitvloeiing op Hawaï. Door de hoge temperatuur en het lage silicagehalte is basaltlava dunvloeibaar. Het kan tot kilometers ver van het eruptiepunt uitvloeien. Gestold vormt de lava zeer donkere, dichte basalten. 

Afzettingen van plateaubasalt. De donkere lijnen vertegenwoordigen evenzovele erupties waarbij telkens een grote hoeveelheid dunvloeibare lava werd uitgestoten, die elkaar laagsgewijs bedekken.

 
 

 

Basalt komt ook op land voor, soms in enorme hoeveelheden, zoals

in Siberië, India en de Verenigde Staten. De uitgestrekte voorkomens

zijn het gevolg van zeer intensief en langdurig vulkanisme op het

eind van de Krijt-periode. Door het geringe kiezelzuurgehalte en de

hoge temperatuur is basaltlava dunvloeibaar. Bij grote

spleetuitbarstingen vloeit basalt uit over een breed front. Hieruit

ontstaan plateaubasalten, die boven elkaar in afzonderlijke uitvloeiingen enorm dikke gesteentepakketten kunnen vormen.

 

 

 

Basalt_-_Smilde Basalt_detail_-_Smilde

Skanebasalt - Zwerfsteen van Hoogersmilde (Dr.).

Het zwarte gesteente krijgt door verwering in onze bodem een grijze, bruin-aardachtige of blauwgrijze verweringskorst. Het verweringslaagje is dun, hooguit een paar millimeter. Zwerfstenen van basalt zijn hoofdzakelijk afkomstig uit de Zuidzweedse provincie Skane (Schonen).

In de dichte grondmassa bevinden zich kleine pitjes van eerstelingen als olivijn en pyroxeen. Een enkel gasblaasje in het gesteente (in het midden) is opgevuld met secundaire kwarts.

Basalt_-_Donderboerveld_Norg Porfirische_olivijnbasalt_-_Kltzhved_Oostzee

Basalt - Zwerfsteen van het Donderboerkamp, Norg (Dr.).

Zeer fijnkorrelige basalt uit Scane in Zuid-Zweden. Aan het breukvlak is goed te zien dat basalt doorgaans zwartgrijs tot zwart van kleur is. Deze basalt is nagenoeg vrij van eerstelingen. Het is niet mogelijk basalten met het blote oog of met de loep nader te benoemen.

Porfierische basalt (Ankaramiet) - Zwerfsteen van Klützhöved (Dld.).

Soms bevatten basalten talrijke met het blote oog zichtbare eerstelingen. Afhankelijk van de samenstelling kunnen die door verschillende mineralen gevormd worden. In dit gesteente zijn de oranje-bruine vlekjes van het mineraal olivijn. De zwarte pitjes zijn van pyroxeen (augiet). Collectie M.Bräunlich - Hamburg.

 


 

Lava waaruit basalt kristalliseert is afkomstig uit de bovenste

aardmantel. Bij drukvermindering smelt het mantelgesteente partieel

op. Het magma dat hieruit ontstaat stijgt via spleten en scheuren

in de aardkorst omhoog, niet zelden tot aan het aardoppervlak. 

Basaltisch vulkanisme is doorgaans minder explosief dan bij

kiezelzuurrijkere magmatypen. De vurige, hoog opspuitende

lavafonteinen zijn echter spectaculair om te zien.

 

 

Basalt is een donker, fijnkorrelig, ijzer- en magnesiumrijk gesteente. Zwerfstenen

ervan zijn niet zeldzaam, zeker niet in Westbaltische

zwerfsteengezelschappen. Het gesteente komt in Zuid-Zweden op

talrijke plaatsen voor, in allerlei samenstellingen en korrelgroottes.

Helaas voor ons kunnen we weinig met al deze soorten. Het

herkennen van basalttypen is het werk van specialisten. Hooguit

kunnen we op grond van de aanwezigheid van eerstelingen nog iets

aan de naam doen. Veel basalten zijn dicht, maar er zijn ook porfierische

typen met eerstelingen van pyroxeen, hoornblende en olivijn. Deze 

mogen we porfierische basalt noemen of afhankelijk van het soort

eersteling (porfierische)augietbasalt of olivijnbasalt.

 

 

Onze basaltzwerfstenen komen vooral uit Zuid-Zweden. De gesteenten

zijn geologisch gezien betrekkelijk jong. Ze dateren voornamelijk uit

de Jura-periode en het Midden-Krijt. Verweerde zwerfstenen zijn aan

de buitenzijde aardachtig (bruin)grijs. De verweringskorst is dun,

hooguit een millimeter of twee. Keileemexemplaren zijn doorgaans

nog fris grijszwart tot zwart van kleur.

 

 

Naast deze Mesozoïsche basalten komen op verschillende plaatsen in

Scandinavië oudere, Paleozoïsche en vooral Precambrische basalten

voor. Deze oude basalten zien er meestal anders uit dan we van basalt

gewend zijn. De kleur is vaker groenzwart of indien omgezet en verweerd

soms grijsgroen.
 

 

 

Diabaasporfiriet_-_Groningen Plagioklaasporfier_-_Groningen

Porfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Groningen.

Zwerfstenen van oude Precambrische basalt zijn vaak door omzetting van een deel van de mineralen van karakter veranderd. Deze zwerfsteentypen worden meestal aangeduid als paleobasalt.

Porfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Groningen.

De talrijke licht groenwitte plagioklaaslijsten maken dat deze Precambrische basalten wel verwisseld worden met basalttypen uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen.

Amygdalodale_paleobasalt_-_Bogebjerglund_Fnen Porfirische_paleobasalt_-_Assen_Drjpg

Amygdaloïdale paleobasalt - Zwerfsteen van Bogebjerglund, Fünen (Dk.).

Basalt bevat dikwijls ingesloten gasholten. De blazen kunnen verschillend van grootte zijn. In geologisch oude basalten zijn deze meestal opgevuld met secundaire mineralen, vaak uitscheidingen van calciet, kwarts en/of chalcedoon. Daarnaast zijn in deze zwerfsteen nog een paar eerstelingen van roodachtige plagioklaas zichtbaar. Dit type gesteente noemt men in de zwerfsteenkunde wel 'melafier-amandelsteen'. Een juistere, maar minder hanteerbare naam is: amygdaloïdale paleobasalt.

Amydaloïdale paleobasalt - Zwerfsteen van Assen (Dr.).

Naast kleine holtevullingen van witte kwarts komen in dit gesteente opvallend grote eerstelingen voor van plagioklaas. Deze en vorige zwerfsteen zijn waarschijnlijk afkomstig van de bodem van de Oostzee.

 


 

Ook zijn oude basalttypen bekend met een bruinviolette kleur. Zwerfstenen van dit type

komen meestal uit het Oostzeegebied. Het zijn van oorsprong

vesiculaire basalten, d.w.z. basalten met talrijke gasholten. In de loop

van de tijd zijn deze met secundaire mineralen (kwarts, chalcedoon,

calciet) opgevuld. Deze basalttypen noemt men wel 'melafier

(amandelsteen)'. De gesteenten zijn typisch witgevlekt. In het 

gesteente zijn naast holtevullingen soms grote hoekige eerstelingen

van vuilwitte plagioklaas aanwezig. Al deze zwerfstenen van

geologisch oud basalt vat men samen onder de naam paleobasalt.

Afhankelijk van de aanwezigheid van eerstelingen en opgevulde

gasblazen kan de naam worden aangevuld met 'porfierisch'of

'plagioklaasporfierisch' en als er witte blaasvullingen aanwezig zijn

met 'amygdaloïdaal'.

 

 

Eveneens van Precambrische ouderdom zijn de bekende

'oeralietporfierieten'. Sommige hiervan beschouwt men wel als

gidsgesteente, zoals de Oeralietporfieriet van Vaksala in Finland.

Het zijn meest groenzwarte, sterk porfierische paleobasalten met

talrijke grote zwarte of zwartgroene pitten van het amfiboolmineraal

oeraliet. De oeralieten waren oorspronkelijk grote pyroxenen

(augieten). Afhankelijk van het type komen naast de 

amfiboolkristallen nog talrijke kleine witte plagioklaaseerstelingen

voor. Oeralietporfierieten waren oorspronkelijk normale

augietporfierische basalten.
 

 

 

Oeralietporfier_detail_-Appelscha Oeralietporfieriet__-_Ellertshaar

Oeralietporfieriet - Zwerfsteen van Appelscha (Fr.).

In de donker grijsgroene grondmassa zijn zwartgroene pitten te zien van oeraliet, een vezelige amfiboolsoort. Oorspronkelijk waren het pyroxenen (augieten). Deze zijn in de loop van de tijd omgezet in oeraliet. De witte kristallen zijn van plagioklaas.

Oeralietporfieriet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). 

Oeralietporfieren zijn zeer oude Precambrische basalten met een duidelijke porfierische structuur.

 

 
 

 

Basaltzwerfstenen uit Skane (Schonen), Zuid-Zweden

Basalt_verweerd_oppervlak_-_Hoge_Veld_Norg Basaltzuiltje_verweerd_-_Donderboerveld_Norg

Dichte basalt - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).

Basalten ontwikkelen in onze zandbodems een dunne, grijze, aardachtige verweringskorst. De grijsbruine vlek onderaan is een insluitsel in de basalt.

Dichte basalt - Zwerfsteen van het Donderboerveld, Norg (Dr.).

De zwerfsteen is grijsbruin verweerd met een in natte toestand enigszins kleiïge verweringskorst. Aan de vijfkantige vorm is te herkennen dat de zwerfsteen een fragment is van een basaltzuiltje. Basalten in Skane in Zuid-Zweden zijn in alle voorkomens zuilvormig ontwikkeld. De doorsnede van de basaltzuilen is nergens groter dan ca. 30cm. Zwerfblokken van Skanebasalt zullen we daarom als zwerfsteen niet aantreffen.

Basalt_-_Gasselternijveen Basalt_-_Werpeloh

Dichte basalt - Zwerfsteen van Gasselternijveen (Dr.).

Fijnkorrelige augietbasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

In het gesteente zijn kleine, zwarte eerstelingen van augiet zichtbaar.

Olivijnbasalt_-_Haddorf Olivijnbasalt_2_-_Haddorf

Olivijnbasalt, augietporfierisch - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Geelgroene olivijn verweert gemakkelijk. Vaak laat het putjes na in het verweerde zwerfsteenoppervlak. Soms is het mineraal te herkennen aan de bruine vlekjes in het oppervlak. De zwarte vlekjes zijn van augiet. Deze basalttypen noemt wel 'ankaramiet'.

Olivijnbasalt - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Onverweerd is olivijn doorgaans geelgroen. De glasglanzende korreltjes zijn vooral zichtbaar op het breukvlak.

 

 

 

Nefelienbasalten

Nefelienbasalt_-_Neuenkirchen Nefelienbasalt_2_-_Haddorf

Nefelienbasalt - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

Basaltisch magma bevat soms zo weinig silica (SiO2) dat het gebrek eraan de vorming van plagioklaasveldspaat in de weg staat. Er ontstaan dan ook mineralen die veldspaatvervangers genoemd worden. Nefelien is hiervan de belangrijkste vertegenwoordiger. De lichtkleurige vlekjes in de basalt op de foto zijn samengesteld uit een opeenhoping van kleine kristalletjes van nefelien.

Nefelienbasalt - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Nefelien verweert gemakkelijk, vandaar de lichtkleurige vlekken op het oppervlak van de zwerfsteen.

 

 

 

Porfirische (paleo)basalten

Porfirische_paleobasalt_-_Hoge_veld_Bunne Porfirische_paleobasalt_-_Gieten_Drjpg

Porfierische paleobasalt - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).

Veel zwerfsteenbasalten zijn geologisch van hoge ouderdom, niet zelden zijn ze Precambrisch. Deze oude basalten hebben allerlei omzettingen ondergaan. Men noemt ze wel paleobasalten. Zijn er eerstelingen aanwezig van witverweerde plagioklaas dan noemt men dergelijke zwerfsteentypen wel plagioklaasporfierische paleobasalt of kortweg porfierische paleobasalt.

Porfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

Plagioklaasporfierische paleobasalten vormen een groep basaltische zwerfstenen met een sterk wisselend uiterlijk. Opvallend in de gesteenten zijn de hoekige of lijstvormige eerstelingen van plagioklaas die verdeeld over de zwerfsteenvondsten verschillend van afmeting kunnen zijn..

Augietporfirische_basalt_-_Ees_Drjpg Augietporfirische_basalt_-_Haddorf

Augietporfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Ees (Dr.).

De donkere vlekken in het fijnkorrelige gesteente zijn eerstelingen van augiet. Dit mineraal vormt in Scandinavische basalten zelden zulke grote kristallen

Augietporfierische olivijnbasalt - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

De eerstelingen van augiet zijn te herkennen aan de donkere vlekjes. Die van olivijn zijn roestkleurig.

 

 

 

Melafieren (Amygdaloïdale paleobasalten)

Amygdalodale_paleobasalt_-_Weissenhaus Amygdalodale_paleobasalt_-_Weissenhaus_Oostzee

Porfierische paleobasalt, melafierisch (=amygdaloïdaal) type - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.).

Deze en andere violet-rood-bruine paleobasalten met hun karakteristieke witte gasblaasopvullingen komen waarschijnlijk uit het Oostzeegebied. De met kwarts, chalcedoon en/of calciet opgevulde gasblaasjes zijn rondachtig, amandelvormig of zoals hier onregelmatig van vorm. In de zwerfsteenliteratuur noemt men dit gesteentetype wel melafier of melafier-amandelsteen.

Paleobasalt, amygdaloïdaal type - Weissenhaus, Oostzee (Dld.).

Oude basalten met gasblazen die met secundaire mineraalvormingen zijn opgevuld noemt men in de petrografie 'amygdaloïdaal'. 'Amygdale' is Grieks voor amandel.

Amygdalodale_paleobasalt_-_Erteblle_Den Porfirische_paleobasalt_amygdalodaal_type_-_Todendorf_Oostzee

Paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Ertebölle (Dk.).

De onregelmatige, witte vlekken in het gesteente zijn gasblaasopvullingen van calciet. De violette kleur van deze basaltsteen is het gevolg van omzetting.

Plagioklaasporfirische paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Todendorf, Oostzee (Dld.).

De grote lichtkleurige vlekken in het gesteente zijn eerstelingen van plagioklaas. De kleine, onregelmatig gevormde, opgevulde gasblaasjes liggen daar tussen in.

Amygdalodale_paleobasalt_porfirisch_type_-_Weissenhaus Amygdalodale_paleobasalt_-_Neuenkirchen

Plagioklaasporfierische paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.). In deze zwerfsteen zijn de omgezette witachtige plagioklazen te herkennen aan hun grotere vormen. De kleine witte rondachtige vlekjes zijn opgevulde gasblaasjes. De opvulling bestaat uit witte calciet, chalcedoon of kwarts.

Plagioklaasporfierische paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

In sommige paleobasalten zijn de voormalige gasblazen opgevuld met witte calciet en groenzwarte chloriet, soms een combinatie van beide. Plagioklaas is te herkennen aan de grotere, hoekig begrensde, lichtkleurige vlekken.

Amygdalodale_paleobasalt_3_-_Haddorf Amygdalodale_paleobasalt_-_Haddorf

Paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

De witte vlekjes zijn secundair gevormde mineralen die afgezet zijn in ooit aanwezige gasblaasjes. de vullingen bestaan deels uit witte calciet, deels uit chalcedoon. Deze laatste zijn grijzer van kleur. Sommige zijn zelfs als agaat ontwikkeld.

 

Paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Amygdalodale_paleobasalt_3_-_Haddorf_Ddljpg Porfirische_paleobasalt_1a_-_Groningen

Amygdaloïdale paleobasalt (melafier-amandelsteen) - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

In de bruine verweringskorst zijn talrijke ronde gasblaasjes zichtbaar. Deze zijn opgevuld met secundaire mineralen.

Plagioklaasporfierische paleobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Groningen.

De lichtkleurige vlekken zijn deels omgezette eerstelingen van plagioklaas. Ze zijn deels idiomorf. De groenzwarte vlekken zijn secundaire opvullingen van gasblazen. Het groenzwarte mineraal is waarschijnlijk chloriet.

 

 

 

Zwerfsteenbasalten uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen
In de Perm-periode was in een betrekkelijk smalle strook rond de Noorse

stad Oslo sprake van uitbundig vulkanisme. Er zijn naast dieptegesteenten

een hele serie vulkanieten ontstaan, zowel in de vorm van ganggesteenten

als lava's. Rhombenporfieren zijn hiervan wel de bekendste vertegenwoordigers.

 

 

In dezelfde periode zijn ook talrijke basalten ontstaan, vergezeld van

ganggesteenten met een basaltische samenstelling. In de oudere literatuur

worden de Oslo-basalten met hun karakteristieke smalle lijstvormige plagioklazen

'Essexietporfierieten' genoemd. Deze naam is inmiddels in onbruik geraakt.

 

 

Naast porfierische vormen komen nog tal van andere basalttypen voor. De

meeste zijn ook als zwerfsteen bekend.
 

 



 

 

Plagioklaasporfirische Oslobasalten ('Essexietporfierieten')

Porfirische_Oslobasalt_-_Werpeloh Porfirische_Oslo_basalt_--_Werpeloh

Plagioklaasporfierische Oslobasalt  - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Plagioklaasporfierische Oslobasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Plagioklaas vormt in veel Oslobasalten karakteristieke witte lijsten.

Oslobasalt_porfirisch_2_-_Erteblle_Den Oslo_basalt__-_Werpeloh_Dldjpg

Plagioklaasporfierische Oslobasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Plagioklaasporfierische Oslobasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Oslobasaltporfier_-_Werpeloh Plagioklaasporfirische_Oslobasalt_-_Werpeloh

Plagioklaasporfierische Oslobasalt (gangtype) - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Het zeer fijngekorrelde basaltgesteente zit vol richtingloos gerangschikte, tamelijk dikke plagioklaaslijsten.

 

Plagioklaasporfierische Oslobasalt (gangtype) - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

 

 

Augietporfirische Oslobasalten

Augietporfirische_Oslobasalt_1_-_Werpeloh_Dldjpg Augietporfirische_Oslobasalt_-_Werpeloh

Augietporfierische Oslobasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

De deels idiomorfe eerstelingen van augiet hebben een gedrongen vorm en zijn behalve zwart vooral roestbruin door verwering.

Augietporfierische Oslobasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

De eerstelingen van augiet vormen bruin-zwarte vlekken in het gesteente. De witte spikkeltjes en vlekken zijn van plagioklaas.

 

 

 

Oslomelafieren (amygdaloïdale typen)

Porfirische_Oslobasalt_amygdalodaal_type_-_Werpeloh_Dldjpg Augietporfirische_amygdalodale_Oslobasalt_-_Werpeloh

Augietporfierische Oslobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Naast grote, roestig verweerde eerstelingen van augiet bevat het gesteente talrijke kleine met secundaire mineralen opgevulde gasblaasjes.

Augietporfierische Oslobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Naast talrijke groenzwarte kristallen van omgezette augiet, bevat het gesteente talrijke opgevulde gasblazen.

Augietporfirische_Oslobasalt_amygdalodaal_type_-_Werpeloh_Dldjpg Oslo_basalt_4__-_Werpeloh

Augietporfierische Oslobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

In het gesteente zijn de augieten te herkennen aan de zwarte vlekjes. De opgevulde gasblaasjes tekenen wit af tegen de grijsdonkere achtergrond.

Plagioklaasporfierische Oslobasalt, amygdaloïdaal type - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). De witte streepjes zijn smalle, lijstvormige plagioklazen, een kenmerk overigens van veel Oslobasalten.

 

 

 

 

Dichte Oslobasalt

Oslobasalt_1_-_Werpeloh_Dldjpg

Dichte Oslobasalt - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Door hun ouderdom (Laat-Carboon - Perm) zijn Oslobasalten in mineralogisch opzicht omgezet. Hierdoor zijn ze vaak groenachtig of grijsblauw van kleur. De donkerder vlekjes zijn waarschijnlijk van epidoot.

 

Terug

 

 
© 2010-heden Kijkeensomlaag.nl
Flag Counter