Wat is het verband tussen een zwerfsteenverzameling in het Hunebedcentrum in Borger en Otto Torell? Torell (1828-1900) was een Zweeds geoloog en poolonderzoeker. Op een zondagochtend in 1875 beleefde hij zijn 'finest hour', toen hij met een collega gletsjerkrassen ontdekte in een kalkgroeve ten zuidoosten van Berlijn. Deze vondst bracht bij Torell een schok teweeg, want gletsjerkrassen gelden als hét bewijs voor een bedekking door gletsjers of landijs.
Op 3 november 1875 hield Torell tijdens een zitting van de Deutsche
Geologische Gesellschaft een voordracht over zijn ontdekking bij
Rüdersdorf. Zijn verhaal sloeg in als een bom. Na afloop van zijn
lezing liet hij zijn toehoorders in shocktoestand achter. Op grond
van de gevonden gletsjerkrassen vond Torell dat hiermee bewezen
was dat ook Noord-Duitsland in het Pleistoceen door landijs bedekt
was geweest. Van de ‘ijsdrift-theorie’, tot dan toe de heersende
mening, dacht men dat smeltende ijsbergen verantwoordelijk
waren voor de afzetting van zandlagen met grind en zwerfkeien.
Met de ontdekking van gletsjerkrassen bij Rüdersdorf verwees
Torell de drift-theorie naar de prullenbak.
![]() |
![]() |
Otto Torell (1828-1900) |
Gletsjerkrassen op de kalksteen van Rüdersdorf zorgden voor een revolutie in de ijstijdgeologie. |
De aanloop naar een liefhebberij voor zwerfstenen
Behalve bijval ontmoette Torell aanvankelijk ook scepsis. Veel
geologen bleven met vragen zitten. Gletsjerkrassen? Oké, maar
hoe de overal aanwezige lagen zand, leem, klei met grind en
stenen te verklaren? In de jaren na 1875 ontstond er op veel
universiteiten en instituten in Noord- en West-Europa een ware
boost in het zoeken naar bewijzen voor een gletsjerbedekking.
Dat gebeurde ook aan de universiteit van Groningen. Onder leiding
van prof. Friedrich Julius van Calker (1841-1913) werd kort na de
eeuwwisseling aan de Melkweg in Groningen een gloednieuw
Geologisch Instituut gerealiseerd.
![]() |
![]() |
Onder leiding van Friedrich Julius van Calker (18412-1913) werd in Groningen het Geologisch Instituut gebouwd. |
Gletsjerkrassen op een zwerfkei van graniet bij Noordbroek (Gr.). |
Collega’s als J.Bonnema, H.G.Jonker en P.Kruizinga onderzochten met
veel enthousiasme glaciale afzettingen in het noorden van ons land en
legden uitgebreide zwerfsteencollecties aan. Bonnema had zijn werkterrein
vooral in Gaasterland in Friesland en rond Winschoten in de provincie
Groningen, waar hij sedimentaire zwerfstenen verzamelde om de daarin
voorkomende fossiele mosselkreeftjes te onderzoeken. Jonker en Kruizinga
verzamelden vooral Paleozoïsche kalkstenen in de keileem van de
noordelijke Hondsrug. Kristallijne zwerfstenen kregen natuurlijk ook de
nodige aandacht. Van Calker was een van de eerste wetenschappers in
Nederland die zich toelegde op het verzamelen en onderzoeken van
kristallijne zwerfstenen en basalten in Zuid-Zweden.
![]() |
![]() |
Het Mineralogisch-Geologisch Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. Het pand werd van 1898 - 1901 gebouwd naar een ontwerp van Jacobus van Lokhorst (1844- 1906). |
De bovenzaal van het voormalig Mineralogisch-Geologisch Instituut aan de Melkweg in Groningen. |
De jaren voor en na de eeuwwisseling vormden een periode waarin
intensief onderzoek werd gedaan naar glaciale verschijnselen in
Noord-Nederland. Menigmaal leidde dit tot heftige meningsverschillen
omtrent de duiding van de verschijnselen, de aanvoerrichting van het
landijs en de vorming van de Hondsrug. Nadat talrijke wetenschappelijke
publicaties over kristallijne en sedimentaire zwerfstenen waren
verschenen en men de belangrijkste glaciale afzettingen in kaart had
gebracht, verflauwde de belangstelling. In de jaren na 1920 besteedde
men steeds minder aandacht aan ijstijdafzettingen, zwerfstenen en
zwerfsteenfossielen. Het verzamelen en bestuderen van zwerfstenen
werd overgelaten aan stenenliefhebbers en amateurgeologen, een
fenomeen dat tot op de dag van vandaag zo is gebleven. Glaciale
verschijnselen krijgen in Nederland nog steeds wetenschappelijk
aandacht, maar de studie aan zwerfstenen en zwerfsteenfossielen
werd het exclusieve terrein van zwerfsteenverzamelaars.
![]() |
![]() |
De keileem van de Hondsrug tussen Haren en Groningen en ook bij Gieten in Drenthe bevat veel kalkstenen. |
In deze Ordovicische en Silurische kalkstenen komen veel fossielen voor. |
![]() |
![]() |
Een fossiele honingraatkoraal (Favosites sp.), gevonden in de keileem van de Hondsrug in Groningen. |
Silurische beyrichienkalksteen met schelpen van de brachiopode Dalmanella canaliculata, gevonden op het Engels Kamp in Groningen. |
Zwerfsteenverzamelaars hebben de guts om veel tijd en energie
in hun liefhebberij te steken. Sterker nog, veel onderzoeksresultaten
en nieuwe ontdekkingen zijn door amateurs verricht. Het verzamelen
van zwerfstenen en zwerfsteenfossielen en de studie er aan kreeg
een grote populariteit door mannen als Van der Lijn, Boelens,
Van der Kleij, Bos en Schuddebeurs, om maar enkelen te noemen.
Met het stijgen van de welvaart in de jaren zestig van de vorige eeuw
kwam betaalbare apparatuur binnen het bereik van verzamelaars.
Talrijke zwerfsteenliefhebbers konden steenbewerkingsmachines
aanschaffen of lieten zich die op een vindingrijke manier bouwen.
Hiermee werd het mogelijk zwerfkeien door te zagen en te polijsten,
waarbij de stenen in glanzende schoonheden veranderden en veel
beter te bestuderen waren. De zwerfsteenstudie kreeg hierdoor ook
een esthetisch aspect.
Jelle de Jong uit Drachten, ontwikkelde samen met een paar
collega’s op de school,waar hij als docent werkzaam was, een
steenzaagmachine annex slijp- en polijstinrichting. Deze machines
stonden aan de basis van een aantal bijzonder fraaie zwerfsteen-
verzamelingen, waarvan die van Jelle de Jong tot een van de
allermooiste en best gedocumenteerde in Nederland zou uitgroeien.
Zijn verzameling telt vele duizenden, merendeels gepolijste stenen.
En uitgerekend deze verzameling is onlangs aan het Hunebedcentrum
geschonken!
![]() |
![]() |
Jelle de Jong in actie bij een hoop zwerfstenen in Exloo. |
Ook de hoop zwerfstenen in de grote zandgroeve bij Werpeloh was vaak een excursiedoel. Vooral om zijn collectie 'Noren' aan te vullen. |
Wie is Jelle de Jong?
Tot voor kort was Jelle de Jong een zwerfsteenverzamelaar pur
sang. Alleen, als dat zo uitkwam, maar het liefst in klein gezelschap
gelijkgestemden stenen zoeken. Jarenlang deed hij dit met Henk
Jager uit Wolvega, soms ook met Jan Langendoen die van verder
weg moest komen, maar altijd gedreven door een gezonde portie
nieuwsgierigheid naar nieuwe en vooral andere zwerfkeien.
Jelle is een echte kleifries, geboren en getogen op een kleine
boerderij in het dorpje Wier, dat twee straten groot, tussen
Minnertsga en Berltsum ligt of als dit meer zegt ten zuiden van
de drie 'Parochies': Sint Jacobaparochie, Sint Annaparochie en
Vrouwenparochie. Op het erf rond de boerderij zocht hij al op
jonge leeftijd zijn eerste steentjes tussen het grind. En welk kind
doet dat niet, steentjes zoeken op vakantie of tijdens schoolreisjes,
liefst glimmende of met fossieltjes erin. Enfin, het stenen zoeken
zat er bij Jelle al heel vroeg in en dat is zo gebleven.
Het verzamelen begon wat serieuzere vormen aan te nemen,
toen hij in de vroege jaren zestig tijdens zijn dienstijd in Assen
bij de verkenners zat en zodoende regelmatig met zijn legerjeep
door de omgeving crosste. Opzij van de akkers zag hij hopen keien
liggen die na de oogst door boeren aan de kant waren geworpen.
Daartussen vond hij een steen met mooie kleine bergkristalletjes.
Nu is bergkristal bepaald niet zeldzaam en grote kristallen evenmin,
waardoor je zou kunnen denken, die kleine kristalletjes, het zou wat.
Maar, vrij gegroeide kristallen in zwerfstenen zijn uitermate zeldzaam.
De steen werd meegenomen en is na meer dan vijftig jaar nog altijd
in zijn bezit.
![]() |
Jelle in zijn element op een hoop keien bij Borger (Dr.). |
Toeval of niet, maar niet zo lang geleden, toen hij begon na te denken
wat met zijn collectie te doen, vond hij samen met mij op een grote
berg zwerfstenen in Exloo opnieuw een zwerfsteen met kleine
bergkristallen. Die vondst markeerde min of meer het slot van een
leven lang stenen zoeken. Het stenenzoeken werd overigens jaren
eerder flink gestimuleerd door de 'vondst' van een kist met stenen
boven op zolder van de landbouwschool waar hij na zijn dienstijd les
gaf. Niemand kon hem vertellen waar de kist met keien vandaan kwam.
Goede raad was duur, om achter de namen te komen zocht hij contact
met M.W. ter Wee, een geoloog die werkzaam was bij de Rijks
geologische Dienst in Oosterwolde. Helaas hebben veel geologen van
zwerfstenen weinig kaas gegeten, vandaar dat Ter Wee hem verwees
naar Rinke Nolles, een man die op zijn fiets overal in Noord-Nederland
stenen zocht. Het contact met Nolles was voor Jelle een opsteker. Daar
kon hij nog wat van leren en Rinke wist waar je stenen kon vinden.
Kortom, Jelle had een auto en Rinke de kennis. Samen gingen ze talloze
malen op pad in Friesland, Groningen en Drenthe.
![]() |
![]() |
Barnarpgraniet - Zwerfsteen van Als, Dk. | Finse rapakivigraniet - Zwerfsteen van Tensfeld (Dld.). |
Nijbeets is een andere mijlpaal in zijn zwerfsteenleven. Op een paar
kilometer van Drachten waar hij inmiddels was gaan wonen, lag
een grote zandzuigplas. Er werd ophoogzand gewonnen, maar zoals
dat vroeger ging, raakte de mond van de zuigbuis regelmatig verstopt
met grote zwerfstenen. Die werden vervolgens met een trucje voor
de zuigbuis opgevangen in een keienvanger en aan het eind van de
dag op de wal geworpen. Jelle kreeg lucht van die stenen en mocht
na overleg met de zuigerbaas stenen zoeken. Dat zoeken was gekoppeld
aan een dealtje. Jelle zorgde ervoor dat de keien aan tuinliefhebbers
e.d. verkocht werden, hetgeen de zuigerbaas 'een borreltje voor de
zondagmiddag' opleverde en Jelle kreeg het alleenrecht om in Nijbeets
stenen te zoeken. Deze zuigplas heeft bijzonder veel mooie zwerfstenen
opgeleverd, vooral omdat de keien thuis na het schoonmaken
doorgezaagd en gepolijst werden. Langzamerhand raakten de planken
in zijn garage voller.
![]() |
![]() |
Gedeformeerde Rätangraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). | Gneis met hoornblende porfyroblasten - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). |
Niet alleen Nijbeets heeft veel mooie en ook zeldzame zwerfstenen
opgeleverd, samen met zijn collega en compaan Henk Jager, trokken
beiden jarenlang met auto en aanhanger naar Sleeswijk-Holstein. In
deze landstreek in Duitsland stikt het werkelijk van de zwerfstenen.
Ze zijn een ijstijd jonger dan die bij ons. Bij het plaatsje Damsdorf ligt
een grote zandgroeve waar grof smeltwaterzand met veel stenen in
allerlei kwaliteiten gewonnen en gezeefd wordt. De stenen, op grootte
gesorteerd, wierp men op hopen, grote hopen van duizenden en nog
eens duizenden zwerfstenen. Veel stenen in zijn verzameling komen
daarvandaan. Zowel Henk als Jelle zochten afzonderlijk, maar omdat
de verzamelde keien thuis toch doorgezaagd werden, kregen ze van
iedere steen elk de helft. Niet vreemd dus dat je in beide verzamelingen
veel 'helften' tegen komt.
![]() |
![]() |
Karlshamngraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). | Larvikiet - Zwerfsteen van Balk (Fr.). |
Het bijzondere van Jelle is dat hij een pietje precies is, maar dan op
een goede manier. Iedere steen werd van een nummer voorzien,
gefotografeerd en vervolgens afgedrukt en in een map opgenomen.
De gegevens van wie de steen gevonden had, de vindplaats, de datum,
de afmeting, de naam, evt. aangevuld met de correspondentie als de
naam van de steen niet direct duidelijk was, werd nauwkeurig
gedocumenteerd. Samen met een korte beschrijving van de steen
resulteerde dit in een verzameling, die zijn weerga in Nederland niet
kent.
![]() |
![]() |
Melafier-amandelsteen - Zwerfsteen van Dollerup (Dld.). | Migmatietgneis met granaten - Johannistal (Dld.). |
Eén ding mag niet onvermeld blijven: Stenen verzamelen op zich is
al een boeiende bezigheid, maar zijn nieuwsgierigheid zorgde er voor
dat Jelle zich langzamerhand een grote kennis eigen maakte van
zwerfstenen en zwerfsteensoorten, hun verschillen en samenstelling.
Die kennis stelde hij in dienst bij het inventariseren van zwerfstenen.
Pieter Schuddebeurs en Jaap Zandstra waren grote kenners van
zwerfstenen, die bovendien aan tellingen deden. Samen met Jelle
ontstond een hecht team dat op alle mogelijke plaatsen in Nederland
en daarbuiten Hesemanntellingen verrichtte.
Een Hesemanntelling is een inventarisatiemethode waarbij het er
op aankomt om op een niet al te grote locatie zoveel mogelijk,
maar het liefst zo'n 100 stuks gidsgesteenten te verzamelen.
Gidsgesteenten zijn zwerfstenen waarvan in Scandinavië de
herkomst bekend is. De verzamelde stenen worden thuis
schoongemaakt en gedetermineerd, waarna de uitkomsten in een
telformulier verwerkt worden. Aangezien de verspreiding van
zwerfstenen in Nederland zeer verschillend is, komen door deze
inventarisaties zwerfsteengezelschappen aan het licht, die tot
bepaalde regio's beperkt zijn. Aan de hand van Hesemanntellingen
kunnen uitspraken gedaan worden over het type keileem dat door
het landijs in de ijstijd op die locatie is achtergelaten. Ook leiden de
tellingen tot reconstructies hoe het landijs en deelstromen daarin in
de ijstijd, zo'n 150.000 jaar geleden, hebben bewogen.
![]() |
![]() |
Tektonische breccie - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). | Oslobasalt-amandelsteen - Oudemirdum (Fr.). |
Het zoeken van zwerfstenen is voor veel mensen vandaag de dag een
bezigheid die op een plezierige manier ontspanning geeft met daarbij
de spanning van een mogelijke zeldzame vondst. Sommigen verdiepen
zich naast het verzamelen in het hoe en waarom. Enkelen stijgen met
die verworven kennis op tot eenzame hoogten en zijn een grote steun
bij wetenschappelijk onderzoek. Jelle de Jong is zo iemand. Daar kun
je alleen maar diep respect voor hebben.
Zijn uitgebreide verzameling is te bekijken in het
Hunebedcentrum in Borger. Wie weet is het bekijken voor U de
start voor een boeiende liefhebberij, want ook na Jelle de Jong c.s. zijn er nog stenen genoeg.
![]() |
![]() |
Paskallavikporfier - Zwerfsteen van Elmenhorst (Dld.). | Porfierische graniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). |
![]() |
![]() |
Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). | Rhombenporfier - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). |
![]() |
![]() |
Rödökwartsprfier - Zwerfsteen van Ristinge Klint (Dk.). | Siljangraniet - Zwerfsteen van Nienhagen (Dld.). |
![]() |
![]() |
Stockholmvlekkengraniet - Zwerfsteen van Haulerwijk (Fr.). | Tektonische breccie - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.). |
![]() |
![]() |
Tweeglimmergraniet van Angermanland - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.). | Västervikvlekkengneis - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). |