Linagraniet was tot voor kort een in ons land onbekend gidsgesteente. De vondst van een aantal zwerfstenen in het Hondsruggebied brengt daar verandering in.

 

 

Enkele jaren jaren geleden kreeg Sorselegraniet het etiket

opgeplakt van ‘lange-afstands-kampioen’. Er was tot dan toe

geen gidsgesteente bekend die nog noordelijker uit Zweeds

Lapland vandaan kwam. Met de vondst van zwerfstenen

van Linagraniet raakt Sorselegraniet deze titel echter kwijt.
 

 

 

 

Vereenvoudigde geologische kaart van Noord-Zweden (gewijzigd naar Stephens et all, 1994). Linagraniet vormt rond de stad Gällivare in Norrbotten een areal van ruim 10.000 km2.

 

 

 

 

Rond de Noordzweedse plaats Gällivare in de provincie Norrbotten

beslaat Linagraniet, verdeeld over een aantal verspreid liggende

voorkomens, een gebied van maar liefst 10.000 km². Afhankelijk

van de locatie worden een aantal typen van deze graniet

onderscheiden. Sommige zijn gneisachtig ontwikkeld, andere

Linagranieten zijn dat niet of nauwelijks. Naast middelkorrelige

typen komen ook meer fijnkorrelige Linagranieten voor met

kleine zwarte spikkeltjes van biotiet. Weer andere zijn porfierisch

met talrijke dieprose kaliveldspaten en blauwgrijze

kwartseerstelingen. Kortom, bij het herkennen van gidsgesteenten

moeten we ook in het geval van deze Linagraniet rekening houden

met verschillende typen.

 

Van Linagraniet bestaan voor zover bekend drie hoofdtypen die

voor zwerfsteenzoekers interessant zijn: 1) een gneisgranietisch

type, 2) een gelijkkorrelig niet gedeformeerd type en 3) een

porfierische variant. Het gneisachtig type is geologisch gezien het

oudst (ca. 1780 miljoen jaar). De andere granieten zijn jonger, 

ongeveer 1530 miljoen jaar.
 

 

 

 

Gedeformeerde Linagraniet - Zwerfsteen van Bronneger (Dr.). Lichtgrijze kwarts, merendeels suikerkorrelig gedeformeerd, is een belangrijk bestanddeel in gedeformeerde Linagraniet. Donkere mineralen zijn weinig aanwezig. Plagioklaas, hoewel aanwezig, valt aan deze zijde van de steen niet op.	Gedeformeerde Linagraniet - Zwerfsteen van Bronneger (Dr.). De andere zijde van dezelfde steen. Op het verweerde oppervlak tekenen de geelrode plagioklazen zich onduidelijk af tegen de rode kaliveldspaat. De kleur van de plagioklaas beïnvloedt de totaalkleur van het gesteente niet noemenswaard.

 

 

 

 

 

Gneisgranietische Linagraniet

Van de gneisgranietische variëteit zijn, voor zover bekend, slechts twee zwerfstenen in Nederland herkend. Eén is gevonden in

Oostbaltische keileem op de oostelijke Hondsrugtak bij Bronneger.

Zeer onlangs werd een tweede exemplaar ontdekt in de zwerfsteencollectie

van het Universiteitsmuseum in Groningen. Deze steen is afkomstig uit

Oostbaltische keileem van de Hondsrug in de stad Groningen. Op het breukvlak toont

deze gedeformeerde Linagraniet enige gelijkenis met de eveneens 

Oostbaltische Botnische gneisgraniet, zij het dat deze laatste niet of nauwelijks

plagioklaas bezit. Dit veldspaatmineraal is in Linagraniet wel aanwezig.
 

 

 

 

Botnische gneisgraniet - Zwerfsteen van Groningen.   Dit gedeformeerde graniettype is in Oostbaltische zwerfsteengezelschappen in het Hondsruggebied niet zeldzaam. Rode kaliveldspaat en veel witte suikerkorrrelige kwarts vormen veruit de belangrijkste bestanddelen.

Botnische gneisgraniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).   Dit graniettype toont enige gelijkenis met de gedeformeerde Linagraniet. De donkere mineralen vormen echter in Linagraniet niet zulke grote, onregelmatige vegen en aggregaten als in Botnische gneisgraniet. In Linagraniet is in tegenstelling tot Botnische gneisgraniet plagioklaas duidelijk aanwezig en komen naast suikerkorrelige kwarts ook niet gedeformeerde kwartsen voor

 

 

 

Om een beeld van de gneisgranietische Linagraniet te krijgen

geef ik hier de beschrijving weer, die J.G.Zandstra (1988) van deze variëteit geeft:

 "De samenstelling van deze vorm komt geheel overeen met het 'ongelaagde' type. Gebergtevorming heeft hier veel invloed gehad; het blijkt reeds bij de eerste aanblik uit de onregelmatige vorm (vaak splintervorm) en het 'gekneusde' oppervlak van de veldspaten. Het gesteente is middel- tot fijnkorrelig: de kleur, licht- tot volrood, wordt veroorzaakt door kaliveldspaat; de lichte tint van de plagioklaas beïnvloedt de totaalkleur slechts weinig. Ook de met kaliveldspaten samenhangende mortelkransen zijn rood. De fijn suikerkorrelige kwarts vormt een 'witte' tussenmassa: soms treedt ook een enkele zelfstandige grijze kwartskorrel op. De vertande opbouw van de matrix zorgt voor een korreling, die aan Järngneis herinnert; de aanwezigheid van magnetiet versterkt dit effect".

 

 

 

Gelijkkorrelige Linagraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Gelijkkorrelige Linagraniet, detail van de foto hiernaast.

 

 

 

 

Gelijkkorrelige Linagraniet

Van dit type is voor zover bekend tot dusver slechts een zwerfsteen gevonden. Deze

gelijkkorrelige variant van Linagraniet is grijsrood,

maar roserode en oranjerode kleurtypen zijn ook bekend. Het

gesteente is doorgaans fijn- tot middelkorrelig, maar iets grover

gekorrelde typen komen eveneens voor. Ook de samenstelling is niet

constant. Gewoonlijk komt naast roodachtige kaliveldspaat vrij

veel gele plagioklaas voor. Biotiet is gewoonlijk in de vorm van

kleine donkere spikkeltjes aanwezig, maar de percentages wisselen.

In gevallen met meer biotiet vormt dit mineraal onregelmatige

diffuse banden, waardoor het gesteente iets donkerder van kleur

wordt. Bij weinig biotiet wordt het gesteente meer aplietisch of

pegmatitisch van aard. Bijzonder is dat apliet en pegmatiet in

Linagraniet veelvuldig voorkomen; op veel plaatsen wordt de

graniet doorsneden door gangen en aders, plaatselijk vormt de

pegmatiet ook grotere lichamen.

 

 

 

Linagraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).   Linagraniet komt in veel typen voor, logisch als men het enorme verbreidingsgebied (> 10.000 km2) van deze graniet in aanmerking neemt. Het oppervlak van deze zwerfsteen bestaat uit enigszins door verwering gebleekte geelachtige kaliveldspaat en veel lichtgrijze kwarts.	Linagraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).   Naast geelachtig-beige kaliveldspaat vormt de iets lichter getinte plagioklaas ook een belangrijk aandeel in het gesteente. Donkere mineralen als biotiet zijn spaarzaam aanwezig. Het gehalte hiervan varieert echter.
Linagraniet, detail - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).   Hoewel de jongere Linagraniet niet aan deformatie blootgestaan heeft, ontbreken deformatieverschijnnselen niet helemaal. Net als bij Järedagraniet (=Mariannelundgraniet) zijn de kaliveldspaateerstelingen gebroken. De breuklijntjes zijn in dezelfde richting geörienteerd. In tegenstelling tot Järedagraniet zijn ze in Linagraniet gevuld met kwarts.	Linagraniet, detail van de met kwartsgevulde breukjes in kaliveldspaat.

 

 

Kwarts is veel aanwezig en is (licht)grijs van kleur. Het mineraal

komt in twee generaties voor. Verspreid in het gesteente komen

tot ca. 4mm grote, ietwat licht blauwgrijs gekleurde en onregelmatige

gevormde kwartsen voor. Ze zijn gecorrodeerd en bevatten soms

kleine witte puntjes van veldspaat. De overige kwartsen zijn helder,

kleiner en vaak hoekig van vorm. Ze komen afzonderlijk voor in de

veldspaatmassa, soms vormen ze kleine aggregaatjes.

 

 

 

Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).   Weinig verweerde zwerfsteen waaraan diep oranjerose kaliveldspaten goed opvallen. Gele plagioklaas is talrijk aanwezig. Opvallend is de blauwgrijze kleur van de kwarts.	Porfierische Linagraniet, detail - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).   In veel Norrlandgranieten zijn kaliveldspaateerstelingen omgeven door een smalle, lichtkleurige zoom. Waarschijnlijk is dit plagioklaas.
Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Ees (Dr.). Op het verweerde en gebleekte zwerfsteenoppervlak vallen roserode kaliveldspaateerstelingen met hun witte plagioklaaszomen op.	Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Ees (Dr.).
Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Nieuw-Dordrecht (Dr.). Linagraniet is een van de Norrlandgranieten. Al deze granieten hebben als kenmerk dat ze bij verwering bleker en daardoor onduidelijker worden, zeker als de stenen duizenden jaren lang onder een dik veenpakket hebben gelegen. Wegzijgende humuszuren logen alle kleuren uit het zwerfsteenoppervlak.	Porfierische Linagraniet, detail van de steen hiernaast.
Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Erica (Dr.). Door zandstraalwerking in de laatste ijstijd is het oppervlak van dit zwerfblok geabradeerd. Van dichtbij valt de porfierische structuur op met talrijke diffuus geringe kaliveldspaten en groenachtige plagioklazen. Kwarts is talrijk aanwezig in de vorm van afzonderlijke gecorrodeerde eerstelingen en veel kleinere, vaak ook hoekige kristallen. Twee generaties dus. De eerstelingen zijn grijs of licht grijsblauw van kleur.	Porfierische Linagraniet, detail van de steen hiernaast. Dit graniettype is lange tijd over het hoofd gezien, maar eenmaal gevonden en herkend blijkt ook Linagraniet niet bijzonder zeldzaam te zijn in Oostbaltische zwerfsteengezelschappen. Alle tot dusver gevonden zwerfstenen komen uit de extreem Oostbaltische Emmenkeileem.

 

 

 

 

Porfierische Linagraniet

Bijzonder is dat de porfierische variant van Linagraniet als

zwerfsteen het meest gevonden wordt. Op een excursie door 

zuidoost Drenthe werden onlangs op drie verschillende locaties

(Erica, Nieuw-Dordrecht en Emmen) drie zwerfblokken van dit

type gevonden. In alle drie gevallen waren de stenen door

humuszuren sterk gebleekt, maar de zwakporfierische structuur

met centimetergrote matwitte tot groenachtige hoekige plagioklazen

in een lichtrose matrix is desondanks duidelijk te herkennen. In

de keientuin in Borger liggen vijf zwerfblokken van porfierische

Linagraniet, waaraan de kenmerken beter te zien zijn.

 

 

 

Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Nieuw-Dordrecht (Dr.) Dit zwerfblok kwam bij graafwerkzaamheden aan het Koning Alexanderkanaal in Nieuw-Dordrecht te voorschijn.	Porfierische Linagraniet, detail van de steen hiernaast. Opvallend zijn de ca. 1cm grote dieprose kaliveldspaten die veelal omgeven zijn door een lichtkleurige zoom. De overgang verloopt enigszins diffuus. Plagioklaas is rijkelijk aanwezig in de vorm van troebel geelwitte, licht groenwitte tot groene kristallen. Ze zijn dikwijls gezoneerd. Donkere mineralen vormen spikkels en kleine, onregelmatige aggregaten. De kwartsen zijn in dit gesteente overwegend grijsblauw. Die van de tweede generatie zijn overwegend glashelder.
Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Emmen (Dr.).	Porfierische Linagraniet, detail van de steen hiernaast. Veel Linagranieten tonen in meerdere of mindere mate tekenen van deformatie. In deze steen zijn een aantal kaliveldspaten en plagioklazen gebarsten. De barsten lopen nagenoeg alle in dezelfde richting en zijn gevuld met donker mineraal.

 

 

 

 

 

Zowel plagioklaas als kaliveldspaat vormen talrijke vaak (afgerond)

hoekige eerstelingen. De plagioklazen zijn aan de buitenzijde

van de zwerfstenen matwit tot geelwit van kleur. Op het breukvlak

verraden sommige van de grotere plagioklazen zich door een

(blauw)groenachtige kleur. In de rosegekleurde matrix zijn ze

makkelijk te ontdekken. De groene en soms ietwat blauwgroene

kleur wordt veroorzaakt door zeer fijn verdeelde epidoot. Sommige

plagioklazen zijn gezoneerd. Een enkele groene plagioklaas bevat in

het centrum kleine insluitsels van donkere mineralen.

 

 

 

De kaliveldspaateerstelingen zijn doorgaans dieper rose gekleurd

dan de matrix. De grootte ervan ligt rond 1cm of iets meer. Vaak

is de kern ervan intenser van kleur dan de rand.  Op het verweerde

en gebleekte oppervlak tonen de kaliveldspaten vaak een smalle

lichte zoom. Op het breukvlak spiegelen ze onregelmatig. Hier uit

zich ook de geringe deformatie; de vertande splijtvlakjes zijn

ietwat oneffen en soms gebogen.

 

 

 

Porfierische Linagraniet - detail van zwerfsteen van Nieuw-Dordrecht (Dr.). De veelal hoekig begrensde plagioklazen in Linagraniet zijn troebel, groenachtig wit tot blauwgroen. In veel gevallen tonen ze een zonaire bouw. Sommige bevatten een onduidelijke kern van kaliveldspaat.	Porfierische Linagraniet - detail van zwerfsteen van Nieuw-Dordrecht (Dr.). De kaliveldspaateerstelingen in deze Linagraniet zijn grofperthietisch. Opvallend hier is de grijsblauwe kleur van de kwartseerstelingen, ze zijn onregelmatig, rondachtig en gecorrodeerd. Ze bevatten hier en daar kleine witte puntjes van kaliveldspaat.

 

 

 

Kwarts is talrijk aanwezig. Echter, op het breukvlak is het mineraal

onopvallend, op het verweerde oppervlak daarentegen tekenen

de kwartsen zich duidelijk tegen de veldspaatmassa af. Kwarts

komt in twee generaties voor. Als eersteling vormt het verspreide,

tot een halve centimeter grote korrels van grijze tot licht blauwgrijze

kleur. De vorm ervan is onregelmatig. De kwartsen zijn gecorrodeerd,

ze bevatten hier en daar kleine insluitseltjes van witte veldspaat. De

overige kwartsen zijn kleiner, glashelder tot lichtgrijs en hebben meest

een onregelmatige of hoekige vorm. Ze komen zowel verspreid als in

kleine groepjes in het gesteente voor. Vorm en voorkomen van

de kwartsen herinnert aan Sorselegraniet.
 

 

 

Porfierische Linagraniet - Detail van zwerfsteen van Bronneger (Dr.). Van dichtbij zijn de samenstellende mineralen van deze graniet goed van elkaar te onderscheiden. Kwarts van de eerste generatie is grijsblauw, kwartsen van de tweede generatie zijn veel kleiner en helder van kleur. Kaliveldspaat is bleek- tot dieprose. De plagioklazen varieren in kleur van vrijwel wit, via groenachtig wit tot (epidoot)groen, Biotiet tenslotte vormt kleine spikkels en onregelmatige aggregaten.

Porfierische Linagraniet - Detail van zwerfsteen van Bronneger (Dr.).

 

 

 

 

 

Op het breukvlak verlenen de talloze splijtvlakjes van kaliveldspaat

het gesteente een levendig effect. Nu valt ook op dat het gesteente

enige deformatie heeft ondergaan. Afgezien van de centimeter grote

eerstelingen zijn de korrelgrenzen van de kaliveldspaten in de matrix

onduidelijk en vertand en zijn ze onregelmatig van vorm. In twee

zwerfstenen zijn de veldspaateerstelingen gebarsten. De barstjes

lopen parallel aan elkaar in dezelfde richting. Het breukvlak van

porfierische Linagraniet doet denken aan dat van Bornholmgraniet.

De herinnering aan Bornholmgraniet wordt nog versterkt door enkele,

verspreid voorkomende rode vlekjes van hematiet. Biotiet vormt

verspreid kleine donkere vlekjes, soms met enige roestvorming. In

veel zwerfstenen komen xenolieten van meer basische samenstelling

voor.

 

 

 

Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Nieuw-Dordrecht (Dr.). Het breukvlak van deze graniet doet qua korreling en schittering denken aan dat van sommige Bornholmgranieten, zoals Hammer- en Vanggraniet.

 

 

 

 

De aanwezigheid van kleine kristallen van titaniet is karakteristiek.

Dit mineraal verweert lichtgeel, waardoor het makkelijk te ontdekken

valt. Het talrijkst is het mineraal in gezelschap van biotiet, maar het

vormt ook afzonderlijke kleine kristallen tussen de veldspaten.