Het is een opwindende tijd voor liefhebbers van noordelijke zwerfstenen. Was eerder de ontdekking van Sorselegraniet als zwerfsteen en als nieuw gidsgesteente een opsteker voor zwerfsteenverzamelaars, nu blijkt dat het verre Noord-Zweden, waar deze graniet vandaan komt, nog meer in petto heeft. 

 

 

Wat maakt een zwerfsteen tot gidsgesteente?
 

Ieder jaar opnieuw komen er gidsgesteenten bij. Gidsgesteenten? Ja,

zo noemt men zwerfstenen waarvan de herkomst in Scandinavië

bekend is. Tot dusver zijn ongeveer 150 verschillende gidsgesteenten

bekend, meest granieten, gevolgd door porfieren. Ook een paar

metamorfe gesteenten hebben de status van gidsgesteente gekregen

en met enige reserve komen daar nog enkele sedimentaire zwerfstenen

bij.

 

 

 

Behalve een reeks kenmerken is er nog iets dat gidsgesteenten

moeten hebben: een beperkt voorkomen. Wil een zwerfsteen tot

een gidsgesteente promoveren, dan moet het moedergesteente in

Scandinavië niet over teveel locaties verspreid zijn. Een begrensd

voorkomen, dat liefst ook niet te groot mag zijn, kenmerkt een

ideaal gidsgesteente.
 

 

 

 

 

Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).   Een gidsgesteente uit het zuidwestelijke kustgebied van Zweden. Veel Bohuslangranieten zijn klein- tot middelkorrelig. Ze maken een zeer gelijkmatige indruk.	Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).   In dit type zijn de afzonderlijke mineralen enigszins evenwijdig gericht, zonder dat er direct sprake is van deformatie.	Porfierische Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).   In deze graniet vallen de grote, hoekige kaliveldspaten direct in het oog. Zij verlenen de graniet een porfierisch karakter

 

 

 

Gidsgesteenten bezitten dus kenmerken, waaraan ze te herkennen

zijn. Maar zien gidsgesteenten van hetzelfde soort er eender uit?

Het antwoord daarop kan kort zijn: Nee! Kleurveranderingen, verschillen

in korrelgrootte en zelfs structuurverschillen zijn eerder regel dan

uitzondering. Identieke zwerfstenen, ook al zijn het gidsgesteenten,

komen weinig voor. Er zijn altijd wel enige verschillen aanwezig. 

Verzamelaars moeten zich instellen op een zekere variatiebreedte.

Desondanks is het heel goed mogelijk om op basis van afbeeldingen

en beschrijvingen gidsgesteenten te herkennen.
 

 

 

 

Norrlandgranieten, gidsgesteenten van heel ver weg.
 

Het is nog maar een paar jaar geleden dat zwerfsteenverzamelaars

op vakantie in Noord-Zweden, bij de stad Sorsele rolstenen van

graniet uit een rivierbedding verzamelden. De keien hadden een

enigszins merkwaardig en opvallend uiterlijk. Hoewel uit de

meegenomen stenen bleek dat het uiterlijk van deze graniet na

het zagen en polijsten nogal variabel was, waren samenstelling

en porfierische structuur zo herkenbaar dat men vond dat deze

granieten waarschijnlijk een goed gidsgesteente konden

vormen. Het enige dat zo'n status in de weg stond, was de

noordelijke herkomst. Men ging er van uit dat het voorkomen

in Noord-Zweden te ver van ons land verwijderd was om daarvandaan

zwerfstenen te verwachten. Dit pakte anders uit.
 

 

 

 

 

De Indalsälven bij Sorsele in Noord-Zweden. In deze rivier werden rolstenen van Sorselegraniet verzameld. Zij leidden tot de ontdekking van verschillende zwerfstenen van dit graniettype in het Hondsruggebied in Drenthe.	Sorselegraniet - Rolsteen, gepolijst, uit de Indalsälven bij Sorsele in Noord-Zweden.   Sorselegraniet is een wat somber ogend, zwart gevlekt porfierisch gesteente. Kwarts is spaarzaam aanwezig in de vorm van kleine, tot 6mm grote, rondachtige, grijsblauwe en gecorrodeerde eerstelingen en heel veel kleine, in de grondmassa aanwezige, hoekige kwartsjes.

 

 

 

 

 

Jaren geleden vonden J.G.Zandstra en A.P.Schuddebeurs op het

Deense eiland Als een zwerfkei die er eigenaardig uit zag en die

pas vele jaren later als de eerste zwerfsteen van Sorselegraniet

herkend werd. Daar bleef het bij tot Jelle de Jong, een bekend

verzamelaar en zwerfsteenonderzoeker uit Drachten, een fraaie

Sorselegraniet vond bij Nijbeets. Later vond hij bij een gesteentetelling

bij Erica in Zuidoost-Drenthe nog twee kleine exemplaren. Deze

vondsten tonen aan dat het landijs in de Saale- en Weichsel-ijstijd

inderdaad zwerfstenen uit Zweeds Lapland, zo’n 2500 km van hier,

zuidwaarts heeft getransporteerd, tot in ons land.

 

 

 

 

Sorselegraniet - Zwerfsteen van het eiland Als (Dk.). Coll. J.de Jong - Drachten.	Sorselegraniet , grijsbruin type - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).

 

 

 

 

De huidige stand van zaken

 

Naast Sorselegraniet komen in Zweeds Lapland nog andere graniettypen voor. Enkele ervan worden in dit artikel afgebeeld. Al deze verschillende graniettypen vat men samen onder de naam Norrlandgraniet.

In de laatste drie jaren is het aantal zwerfstenen van Norrlandgraniet

flink toegenomen. Inmiddels staat de teller op twintig, waarvan de

twee grootste zwerfstenen doorsneden bezitten van respectievelijk

een kleine 70cm en ruim een meter. Het grootste exemplaar kwam

te voorschijn bij baggerwerkzaamheden in het Van Starkenborgkanaal

bij Zuidhorn, de kleinere komt uit de directe omgeving van Borger.

Beide exemplaren zijn op het terrein van het Hunebedcentrum in

Borger te bewonderen.


 

 

 

Alle overige Norrlandgranieten zijn gevonden in het Hondsruggebied

in Oost- en Noord-Drenthe, op plaatsen met een uitgesproken Oostbaltisch

zwerfsteengezelschap. Dergelijke zwerfsteengezelschappen zijn

voorbehouden aan het Emmen- en Nieuweschoot keileemtype, dat met name op de

hogere delen van de keileemruggen in het Hondsruggebied aanwezig is.


 

 

Emmenkeileem bevat geen vuursteen en is zeer rijk aan rapakivigranieten.

Ook zwerfsteentypen uit Noord-Zweden komen relatief vaak in deze

keileem voor. Onlangs nog werden op het Hoge Veld, een paar kilometer

oostelijk van Norg, op een akker drie Sorselegranieten, een Edeforsgraniet

en een Avavikengraniet gevonden. Hoewel keileem daar door erosie

verdwenen is, maakt het zwerfsteengezelschap uit het keizand duidelijk

dat ook daar sprake moet zijn geweest van Emmenkeileem.
 

 

 

 

 

Sorselegraniet, groot zwerfblok -  Zwerfsteen van Borger (Dr.)	Sorselegraniet - Groot zwerfblok van de N34 bij Borger (Dr.).
Nieuweschootkeileem langs de N33 bij Gieten (Dr.).   Norrlandgranieten, waaronder Sorselegraniet, zijn niet erg zeldzaam in de extreem Oostbaltische Emmen- en Nieuweschootkeileem (kalkrijk) in het Hondsruggebied. .	Sorselegraniet detail van de zwerfsteen hierboven.

 

 

 

 

 

Sorselegranieten zijn als zwerfsteen op de Hondsrug lang niet zo

zeldzaam als gedacht werd. Een regelrechte handicap is echter het

uiterlijk. Zeker als verweerde akkersteen zijn deze granieten moeilijk

als zodanig te herkennen. Om eerlijk te zijn, de stenen zijn gewoon

oerlelijk. En zwerfsteensoorten die je niet kent, vind je ook niet.

Kenmerken die op het verse breukvlak of nog beter als de steen

gezaagd en gepolijst is, duidelijk naar voren komen, zijn aan het

verweerde oppervlak niet of nauwelijks te zien. Slechts een vage

porfierische structuur en bruinachtige kleur, onduidelijke korrelgrenzen

en het ogenschijnlijk ontbreken van kwarts, moeten het belletje

laten rinkelen. Dit vergt enige zoekervaring.
 

 

 

 

 

Sorselegraniet - Zwerfsteen van het Hoge veld bij Norg (Dr.).	Sorselegraniet, granofierisch, zuur type - Zwerfsteen van het Hoge veld bij Norg (Dr.).

 

 

 

 

 

Andere Norrlandgranieten

 

Als zwerfstenen van Sorselegraniet relatief veel in het Hondsruggebied

te vinden zijn, hoe zit het dan met de overige granietsoorten uit die

noordelijke regio, zoals Linagraniet,  Vassijauregraniet, Edeforsgraniet

en Avavikengraniet? Aangezien deze voor een deel een nog veel

noordelijker herkomst hebben, zouden daar ook zwerfstenen in het

Hondsruggebied van te verwachten zijn? Als we het afwateringspatroon

in het uiterste noorden van Zweden bezien, dan is dat niet onmogelijk.

De stroomrichting van de riviertjes in Zweeds Lapland is een

afspiegeling van het landreliëf. Norrbotten of Norrland zoals het

gebied in het uiterste noorden van Zweden ook wel genoemd wordt,

ligt weliswaar noordelijk van Sorsele, maar de loop van de riviertjes,

de vorm en ligging van de vele meren daar zijn zuidoost gericht,

richting Botnische Golf. Het is bekend dat de Botnische Golf samen

met het Oostzeebekken in de ijstijd één grote glijbaan vormden,

waarlangs enorme hoeveelheden gletsjerijs naar het zuiden en

zuidwesten zijn getransporteerd. De mogelijkheid om andere niet

eerder gevonden zwerfsteentypen uit dat verre gebied in Noord-Zweden

ook onder Drentse zwerfstenen te ontdekken, maakt het zoeken ernaar

juist zo spannend. Maar hoe herken je die?
 

 

 

 

 

Het reliëf en het daaraan gekoppelde afwateringspatroon in Zweeds Lapland is NW-ZO gericht naar de Botnische Golf. Via deze zeearm en de Oostzee zijn zwerfstenen van Norrlandgraniet in Drenthe terecht gekomen.

 

 

 

 

Van de hierboven genoemde graniettypen zijn weinig gedetailleerde

beschrijvingen bekend. Ook bestaan er niet veel afbeeldingen van

of zijn er gesteentemonsters van aanwezig in verzamelingen. Ondanks

deze tekortkomingen zijn uit de literatuur en uit de beschikbaarheid van een

paar gesteentemonsters een aantal kenmerken bekend, die het mogelijk maken

om Norrlandgraniet als zwerfsteen te herkennen. Hier komt

nog bij dat veel Norrlandgranieten door talloze overgangen geleidelijk

in elkaar over gaan en dat er sprake is van een vrij grote variatie aan

typen. Overigens is dit een verschijnsel dat ook bij andere gidsgesteenten

speelt.
 

 

 

 

 

Norrlandgraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.).   Norrlandgranieten zijn onopvallende granieten, die bij verwering soms erg onduidelijk worden. In het algemeen zijn het porfierische granieten met kaliveldspaateerstelingen die zich goed laten onderscheiden van de matrix. Vaak zijn de eerstelingen omgeven door een witachtige zoom van plagioklaas. Vlekken van donkere mineralen zijn in wisselend aantal en grootte aanwezig. Plagioklaas is rijkelijk aanwezig, meestal wit tot geelwit gekleurd met een wisselend aantal die geelgroen, groen tot blauwgroen van kleur zijn.	Sorselegraniet, detail van de steen hiernaast.   Kwarts is in veel Norrlandgranieten in minstens twee generaties aanwezig. Die van de eerste generatie vormen tot 6 mm grote, onregelmatig gecorrodeerde rondachtige eerstelingen; ze zijn vaak grijsblauw gekleurd en bevatten dikwijls witachtige puntjes of kleine gangetjes van veldspaat. De kwartsen van de tweede generatie zijn veel kleiner, hoekig ook en meest helder. Soms vormen ze granofierachtige groepjes. De groenachtige plagioklazen zijn vaak gezoneerd en/of gevlekt en bevatten geregeld kleine donkere insluitseltjes.
Edefors granietporfier - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Edefors granietporfier, detail van de steen hiernaast.

 

 

 

 

 

 

Norrbotten en zijn 'lange-afstands-kampioenen'

Sorselegraniet is in recente publicaties betiteld als ‘lange-afstands-

kampioen’. Die status is deze graniet inmiddels al weer kwijt. Er

zijn zwerfstenen gevonden die van nog veel noordelijker komen.

De stad Sorsele ligt net ten zuiden van Norrbotten. Dit is Zweden’s

meest noordelijke provincie. Norrbotten staat bekend als de

‘ijzerertsmijn’ van Zweden, maar in het gebied worden ook andere

metalen gemijnd, waaronder koper, goud en uranium. Wat de

gesteenten betreft zien we in een groot deel van Norrbotten een

voortzetting van gesteentegroepen die hun ontstaan te danken

hebben aan de Scecofennidische gebergtevorming. Het grondgebergte

bestaat vooral uit metamorfe gesteenten als migmatieten, gneizen,

gneisgranieten, helleflinten en metasedimenten. De gesteenten zijn

ca. 1,9 – 1,8 miljard jaar oud. Temidden van deze metamorfieten

komen op verschillende plaatsen kleine en grotere massieven voor

van dieptegesteenten als graniet, granodioriet, tonaliet en ook gabbro.

Hoewel de meeste van deze gesteenten op grotere diepte in de

aardkorst zijn ontstaan, is het aan de miljoenen jaren durende

verwering te danken dat deze gesteenten nu aan het oppervlak liggen.
 

 

 

 

 

Vereenvoudigde geologische kaart van Noord-Zweden. Gewijzigd naar M.Bräunlich - Hamburg (www.kristallin.de).

 

 

 

 

De huidige zwerfsteenvondsten in het Hondsruggebied laten zien dat

uit Norrbotten en het gebied net ten zuiden daarvan de volgende

Norrlandgranieten bekend zijn:

 

 

 

 

 

 

Porfierische Linagraniet
meerdere exemplaren, waaronder een

vijftal grote zwerfblokken.
 

 

Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.).   Het zwerfsteenoppervlak is door verwering enigszins gebleekt.	Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).   Norrlandgranieten worden bij verwering vaak bleek van kleur, waardoor de gesteentekenmerken moeilijker zijn te herkennen.
Porfierische Linagraniet - Zwerfsteen van Ees (Dr.).	Porfierische Linagraniet, detail van de steen hiernaast.
Porfierische Linagraniet - Groot zwerfblok van Nieuw-Dordrecht (Dr.).	Porfierische Linagraniet, detail van de steen hiernaast.

 

 

 

 

 

 

Gedeformeerde Linagraniet

twee exemplaren.
 

 

 

Gedeformeerde Linagraniet - Zwerfsteen van Bronneger (Dr.).	Gedeformeerde Linagraniet, zelfde zwerfsteen van andere zijde - Zwerfsteen van Bronneger (Dr.).

 

 

 

 

 

 

Gelijkkorrelige Linagraniet
twee exemplaren.

 

 

Gelijkkorrelige Linagraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Gelijkkorrelige Linagraniet, detail van de steen hiernaast.

 

 

 

 

 

 

Edeforsgraniet
 

meerdere exemplaren, waaronder ook een donker type.
 

 

 

Edeforsgraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Edeforsgraniet, detail van de steen hiernaast.
Edeforsgraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.).	Edeforsgraniet, detail van de steen hiernaast.

 

 

 

 

 

Avavikengraniet
meerdere exemplaren, waarvan een granietporfierisch type.
 

 

Avavikengraniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.).	Avavikengraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). Coll. J.de Jong - Drachten.

 

 

 

Porfierische Avavikengraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld bij Norg (Dr.).

 

 

 

 

 

 

Vassijauregraniet
 

een zwerfblok, maar het is niet helemaal zeker of dit inderdaad wel deze graniet betreft. De gelijkenis met grijze Revsundgraniet is erg groot.

 

 

Vassijauregraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Vassijauregraniet, detail van de steen hiernaast.

 

 

 

 

 

 

 

Sorselegraniet
 

vijftien exemplaren, waaronder twee zwerfblokken

 

 Zie hiervoor de foto's hierboven.