Rhombenporfieren en meer in het algemeen zwerfstenen uit het

Oslogebied zijn zeer ongelijk verdeeld over de glaciale afzettingen

in ons land en het aangrenzende deel van Duitsland. Om dit in

kaart te brengen volgt hieronder een overzicht van vroegere en

huidige vondstmogelijkheden.
 

Rhombenporfieren in Noord-Nederland
In het algemeen zijn rhombenporfieren zeldzame zwerfstenen, maar er zijn

gebieden en vindplaatsen waar deze zwerfstenen verhoudingsgewijs vaker

voorkomen. In streken met Oostbaltische zwerfsteengezelschappen,

zoals in de oostelijke helft van Drenthe kom je weliswaar een wereld aan

zwerfsteenrapakivi’s tegen, maar kun je het vinden van een

rhombenporfier wel vergeten. Ten westen van de lijn Norg,

Assen en Smilde komt in Drenthe een Westbaltisch getypeerd

zwerfsteengezelschap voor. In dit zwerfsteengezelschap komen

Oslogesteenten en dus ook rhombenporfieren voor.

Maar zwerfsteenvondsten uit Zuid-Noorwegen blijven zeldzaam.
 

Merkwaardig is dat deze Oslogesteenten lokaal soms meer voorkomen

dan elders. Zo kwamen jaren geleden bij het graven van de haven in Drachten relatief

veel Oslosyenieten en rhombenporfieren te voorschijn (pers. meded.

A.P. Schuddebeurs). Het relatief frequent voorkomen van deze gesteenten is ook het geval

op het Hoge veld bij Norg. Onlangs konden van deze locatie opnieuw twee fraaie rhombenporfieren aan de verzameling worden toegevoegd. Bij zwerfsteeninventarisaties, volgens de Hesemann methode, komen deze vondsten door hun geringe aantal

vrijwel nooit tot uitdrukking.

 

In de oude zandzuigerij van Vos en Zeldenrust in Ellertshaar (Dr.)

konden op de steenstorten regelmatig bijzonder fraaie Oslosyenieten

gevonden worden, waaronder talrijke rhombenporfieren. De stenen

werden samen met zand en grind opgezogen uit dieper gelegen afzettingen en waren weinig

tot niet verweerd. Hooguit enigszins gebleekt. Vermoedelijk dateren de stenen in Ellertshaar

uit vroege Midden-Pleistocene afzettingen (Cromerien, glaciaal C, ca. 500.000 jaar geleden).

Deze zwerfkeien moeten destijds door ijssmeltwater en/of ingevroren in drijvend

grondijs in Midden-Drenthe zijn afgezet. Uit het het karakter en uiterlijk van de zwerfstenen blijkt duidelijk 

dat het landijsfront destijds niet veraf gelegen moet hebben. De zwerfstenen hebben in alle opzichten

de kenmerken van keileemstenen. Ze zijn niet of nauwelijks door

smeltwatertransport afgerond en sommige tonen duidelijke gletsjerkrassen. Een herkomst uit Saaleafzettingen is in Ellertshaar is voor sommige rapakivi's misschien niet uit te sluiten, maar de meeste opgezogen zwerfkeien waaronder relatief veel Noorse syenieten en rhombenporfieren zijn afkomstig uit oudere Cromerien? afzettingen.

Zandzuigerij van de Fa. Vos en Zeldenrust te Ellertshaar (Dr.). In eerdere jaren werden op de keienstorten regelmatig fraaie vondsten gedaan van gidsgesteenten uit het Oslogebied. De keien kwamen van een relatief grote diepte. Ze zijn hoogstwaarschijnlijk afkomstig uit een smeltwaterafzetting uit het Cromerien, glaciaal C, waarschijnlijk de eerste glaciatie die gepaard ging met een landijsuitbreiding die tot Noord-Nederland reikte of er heel dicht in de buurt kwam. Tijdens het Menapien, ca. 1 miljoen jaar geleden, reikt het Scandinavische landijs ook ver zuidwaarts. Glaciaal materiaal in de vorm van meest sterk verweerde zwerfstenen zijn op verschillende plaatsen als rolsteen in de bodem gevonden. Oslogesteenten zijn in afzettingen (Hattemlagen) uit de tijd echter niet aangetroffen.

Ook in andere Drents/Groninger zandzuigerijbedrijven zijn/waren

Oslozwerfstenen, met name rhombenporfieren niet zeldzaam. In de zandzuigerij bij de steenfabriek

in Hoogersmilde zijn door verschillende verzamelaars in de loop van de

tijd talrijke rhombenporfieren gevonden. Bij Zuidlaren waren in twee

voormalige zuigerijen Noordse syenieten waaronder rhombenporfieren evenmin zeldzaam. Ze kwamen

net als in Ellertshaar uit dieper gelegen Pleistocene

zandafzettingen. In Noordbroek (Gr.) tenslotte kwamen regelmatig

rhombenporfieren te voorschijn, meest in de vorm van kleine, sterk

verweerde en gebleekte exemplaren. Ook die waren afkomstig uit

dieper gelegen, grofkorrelige (smeltwater)zanden uit het Pleistoceen.

Rhombenporfieren in Noordwest-Duitsland
Een andere situatie treffen we aan in het grensgebied met Duitsland.

In het Emsland, maar eerder ook in Ostfriesland waren en zijn

zwerfstenen uit het Oslogebied vrij algemeen te vinden. Er zijn zelfs

locaties waar ze tot de meest gevonden gidsgesteenten gerekend

kunnen/konden worden. Dat laatste was o.m. het geval bij Etzel,

Bohlenbargerfeld en in mindere mate bij Zetel, Astederfeld en

Logabirum in Ostfriesland. Door schaalvergroting zijn

veel van de oorspronkelijke kleine zandzuigbedrijven verdwenen

en daarmee ook de interessante keienstorten.

Rhombenporfier, type RP3a met grote eerstelingen - Zwerfsteen van Bohlenbargerfeld, Ostfriesland (Dld.).	Rhombenporfier, grijs type - Zwerfsteen van Etzel, Ostfriesland (Dld.).

Het bekendst zijn/waren de vondstmogelijkheden in het Duitse Emsland, oostelijk van de provincie Groningen. In

zandzuigerijen en dito graverijen bij Walchum, Fresenburg, Wippingen,

Börger, Breddenberg en Werpeloh kwamen en komen nog steeds

relatief veel Oslogesteenten te voorschijn. Van deze locaties zijn

alleen Werpeloh en in mindere mate Walchum nog interessant. De

vondstmogelijkheden in de andere ontsluitingen zijn sterk verslechterd

of verdwenen.

 

In Werpeloh komen rhombenporfieren voor in grofzandige

smeltwaterafzettingen (sandr). In het zand komen grind/steensnoeren

voor, vergezeld van opgevulde smeltwaterbeddingen met

dicht opeengepakte grote en kleine rolkeien. De afzettingen dateren

uit het Elsterien. De stenen zijn dus een ijstijd ouder dan die uit het

Saalien, onze hoofdijstijd. Het zwerfsteengezelschap en de verweringsgraad van de stenen duidt

daar ook op. In Werpeloh wordt de bedekkende keileemlaag uit het

Saalien weggegraven. Daarin komen wel veel zwerfkeien voor, maar

Oslosyenieten waaronder rhombenporfier zijn er tot dusver niet in aangetroffen. 

Overzicht van de grote zandgroeve bij Werpeloh (Dld.). Te zien zijn grove smeltwaterzanden (sandr) uit het Elsterien. De afzettingen bevatten alleen bovenin, op het tweede niveau zwerfstenen.	Voor de zeef komen in Werpeloh zwerfstenen en grind op een hoop te liggen. Jammer is dat de opbrengst aan stenen doorgaans zeer pover is, vergeleken met eerdere jaren. Gidsgesteenten uit het Oslo-gebied komen in Werpeloh relatief veel voor.

 In tegenstelling tot in Nederland is in Noordwest-Duitsland naast

Saale-keileem op verschillende plaatsen ook keileem uit de Elster-ijstijd

aangetroffen. Zwerfstenen uit het Oslogebied nemen met name in de

eerste Elsterkeilemen een belangrijke plaats in. Hoewel ze vrij talrijk

zijn, vormen ze echter nooit meer dan 10% van de aanwezige kristallijne

gidsgesteenten; een beeld overigens dat overeen komt met Werpeloh

en eerder ook in Etzel en Bohlenbargerfeld in Ostfriesland.

Het vermoeden is dat in het Elsterien aanvankelijk sprake was van een

Noors/Zuidwestzweedse ijsstroom die over het Skagerrak en

Denemarken in zuidelijke richting is voortgeschoven tot in Noord-Duitsland.

Ons land bleef net buiten de invloed van het Noorse ijs. Later in de

Elster-ijstijd is deze ijstroom vervangen door een landijstype dat een

meer Oostbaltische oorsprong had. Hierin zijn vooral zwerfsteensoorten

uit Noord-Zweden en Zuidwest-Finland aanwezig, waaronder veel

rapakivi’s.
 

Verder noordoostwaarts in Duitsland komen we geleidelijk in het

Walhalla voor zwerfsteenverzamelaars. De Oostzeekusten van

Sleeswijk-Holstein liggen vol zwerfkeien, om over de grote hopen

zwerfstenen in de talrijke zandgroeven maar te zwijgen. Zwerfstenen

uit het Oslogebied treffen we vooral aan langs de steenstranden van

Weissenhaus (Oldenburg) en die ten westen daarvan tot aan de

Deense grens.

Keileemklif en steenstrand aan de Oostzee bij Hubertsberg, oostelijk van Lutjenburg in Sleeswijk-Holstein. Hoewel veel minder talrijk dan noordelijker in Denemarken, zijn hier 'Noorse syenieten' te vinden, waaronder rhombenporfier.

Hoe noordelijker we komen des te talrijker zwerfstenen uit het

Oslogebied gevonden worden. Wel moet het zoekersoog zich instellen op een

ander uiterlijk. De stenen dateren uit de laatste ijstijd, het Weichselien.

Ze zijn daarom minder sterk verweerd. Hier komt nog bij dat zwerfstenen

langs de Oostzeestranden anders van vorm en uiterlijk zijn. Ze zijn

door golfwerking prachtig rond geslepen waardoor een verweringskant, die

vaak zo nuttig is voor de herkenning, meestal niet (meer) aanwezig is.

Denemarken
Vooral in Denemarken geldt: hoe noordelijker men komt des te meer

rhombenporfieren en aanverwante Oslogesteenten er gevonden 

worden. Het ‘Mekka’ op dit gebied bevindt zich rond de Limfjord in het

noorden van Jutland. Rhombenporfieren en andere zeldzame oslogesteenten zijn daar bij honderden te

vinden met daaronder wonderschone exemplaren, ieder jaar opnieuw.

Keileemklif en steenstrand bij Ertebölle aan de Limfjord in Noord-Denemarken. De vindplaatsen in dit waterrijke gebied staan bekend om de grote verscheidenheid aan Oslogesteenten die er te vinden zijn.	Keileemklif en keienstrand bij Hirtshals in Noord-Denemarken. Veel van de keien zijn te groot om mee te nemen, maar er liggen toch museumstukken bij van rhombenporfier, foyaiet, larvikiet enz. Met andere woorden: het wemelt er van gidsgesteenten uit het Oslogebied.

De vondstmogelijkheden vinden hun climax op het Noordzeestrand

langs de Vigsö- en Jammerbocht, globaal tussen de plaatsen Hanstholm

en Hirtshals. Daar kun je op sommige plaatsen werkelijk duizenden rhombenporfieren en

andere Oslogesteenten oprapen. Allemaal prachtig afgeslepen en

allemaal in hun oorspronkelijke kleuren. Opvallend is dat door de

branding een selectie in soorten optreedt. Relatief zachte en korrelige

gesteenten verdwijnen uit het gezelschapsbeeld, de harde blijven over.

Dat betekent een aanrijking van rhombenporfieren en allerlei andere

porfiertypen, ignimbrieten en fijnkorrelige ganggesteenten. Gneizen, granieten en vooral sedimentaire zwerfstenen

delven in dat milieu langzamerhand het onderspit.

Steenstrand van Torup aan de Noordzeekust van Noord-Denemarken. De zwerfstenen zijn door de brandingsgolven in de loop van de tijd zeer sterk afgerond. Ze ogen daardoor volkomen vers. Oslogesteenten zijn hier de belangrijkste gidsgesteenten, met rhombenporfieren als belangrijkste groep.	Zwerfstenen van rhombenporfier van het Noordzeestrand bij Torup langs de Jammerbocht in Noord-Denemarken. Het kost op de stranden daar geen enkele moeite om in korte tijd een prachtige verzameling rhombenporfieren bij elkaar te zoeken.

Mocht iemand na het lezen van dit hoofdstuk het plan opvatten om

een vergelijkingscollectie van rhombenporfieren aan te leggen, dan

is meestal een enkele vakantiedag in Noord-Denemarken al voldoende.

Kijkt men achterom dan

is op het strand niet te zien dat er ook maar een steen is meegenomen.

Er blijft dus genoeg over voor een volgende verzamelaar. Een

bijkomend voordeel is dat men in Denemarken met de auto het

strand op mag. Dat maakt het meenemen nog makkelijker.
Aan de hand van onderstaande foto-albums, waarin een groot

aantal rhombenporfiertypen met hun RP–nummer of met hun eigennaam

worden afgebeeld, is het wellicht een aanrader om juist naar dit

type zwerfsteen te zoeken.