In Ellertshaar, tussen de dorpen Schoonloo en Westdorp in Midden-Drenthe, bevindt zich een van de weinige zandzuigbedrijven die deze provincie nog rijk is. Modernisering en opschaling hebben veel kleinere zandwinningsbedrijven de kop gekost. Hierdoor zijn de vondstmogelijkheden voor zwerfsteenverzamelaars drastisch ingeperkt.

In Ellertshaar wint men zand, grof rivierzand, wit van kleur,

dat samen met een wisselende hoeveelheid grind onder water

wordt opgezogen en via een zuigbuis naar zeefinstallaties geleid

wordt. Het water/zandmengsel wordt in deze installaties in een

aantal fracties en kwaliteiten gescheiden. Een van de vele

toepassingen is metsel- en betonzand. Het grind dat bij de

zandwinning te voorschijn komt, is een bijproduct. De

hoeveelheid is te gering om belangrijk te zijn, bovendien is

de kwaliteit vaak matig tot slecht door verontreinigingen met

kluiten leem of klei en bruinkoolhout.

Locatie van Zandwinningsbedrijf Vos BV in Ellertshaar (Dr.).	Zandwinningsinstallatie van Vos BV in Ellertshaar (Dr.).  Het opgezogen zand wordt gewassen en in verschillende fracties/kwaliteiten gezeefd.
Grind uit de Formatie van Appelscha in Ellertshaar (Dr.). Het opgezogen zand met grind is afkomstig uit grofzandige afzettingen uit het Vroeg-Pleistoceen (Formatie van Appelscha, Laagpakket van Weerdinge).	Soms is het uitgehorde grind sterk verontreinigd met kluiten leem en zwartbruin bruinkoolhout. De donker gekleurde houtfragmenten zijn meest afgerond, hetgeen op watertransport duidt. Het hout is deels van Vroeg-Pleistocene, deels van Tertiaire ouderdom. In het laatste geval zijn de houtresten aangevoerd uit bruinkoolgebieden in het oosten van Duitsland.

Stenen uit de keienvanger

Het is nog niet zo lang geleden dat bij het zandzuigen talrijke

grote zwerfstenen mee naar boven kwamen. De grotere keien

werden opgevangen in de keienvanger. Dit is een soort metalen

mand die voor de mond van de zuigbuis was gemonteerd. Al

naar gelang het aantal keien werd de keienvanger doorgaans

aan het eind van de werkdag geleegd en bracht men de stenen

met een boot naar de wal. Dit waren ‘gouden jaren’ voor de

zwerfsteenliefhebbers. Iedere dag en zeker iedere week lag er

weer een verse voorraad mooie, schone zwerfstenen, waartussen

het goed zoeken was. Sinds de meeste ‘natte’ zandwinningsbedrijven

overgegaan zijn op de methode waarbij met waterjets het zand

onder water opgewerveld wordt, behoren grote zwerfstenen tot

het verleden. Grote keien blijven achter op de bodem van de zuigplas.

Migmatiet met granaten - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). In de lichtkleurige nesoom komen tal van kristallografisch begrensde rode granaten voor. De lichtkleurige matrix bestaat voornamelijk uit kaliveldspaat en kwarts.	Migmatiet met granaatporfyroblasten - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Naast nieuwvormingen van kaliveldspaat (witte vlekken) springen vooral grote kristallen van rode granaat in het oog. Stenen als op de foto kwamen geregeld in flinke aaantallen uit de keienvanger te voorschijn.

De stenen uit de keienvanger kwamen doorgaans van een diepte

van tien meter of meer. Uit de samenstelling en de vorm ervan

bleek zonneklaar dat het om noordelijke zwerfstenen moest gaan,

met daarbij een wisselend aantal stenen van oostelijke herkomst.

Met die noordelijke zwerfstenen was iets bijzonders aan de hand.

Ze waren op een bijzondere manier verweerd. Bij veruit de meeste

zwerfstenen waren de kleuren meer of minder sterk verbleekt en sommige stenen maakten

een enigszins uitgeloogde indruk. Deze verweringsverschijnselen

maakten duidelijk dat de keien niet uit de bovenliggende Saalekeileem

afkomstig konden zijn. Zwerfstenen afkomstig uit keileem zijn in Ellertshaar 

niet alleen anders verweerd, ook de samenstelling van het

zwerfsteengezelschap verschilt met die uit de keienvanger. Hier

komt nog bij dat de toplaag die in Ellertshaar deels uit dekzand en

keileem bestaat, wordt afgegraven en afgevoerd. De kans dat het

opgezogen zand 'verontreinigd' is met zwerfstenen uit de Saalekeileem

is daarom niet zo heel erg groot.

Glimmernordmarkiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Nordmarkiet is een syeniet, afkomstig uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen. Veel zwerfstenen uit de keienvanger gaven blijk van uitloging, waarbij de oorspronkelijke kleuren van de gesteenten enigszins verbleekt waren.	Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Op doorslag tonen de zwerfstenen hun oorspronkelijke, levendige kleur. Bohuslangranieten zijn scherpkristallijn en vaak gelijkkorrelig.

Zwerfstenen uit het Oslogebied

Het verschil in samenstelling bleek vooral door bijmenging met

relatief veel grote bontzandstenen en andere Mesozoïsche

gesteentesoorten uit Duitse middelgebergten, allemaal gesteenten

dus van oostelijke herkomst. Wat echter het meest opviel aan de

wekelijks wisselende hoop keien waren de vondsten van zwerfstenen

uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen. Rhombenporfier, een opvallend

vulkanisch gesteente met witachtig verweerde, spoelvormige

veldspaateerstelingen, kwam in Ellertshaar regelmatig voor. Verder

zijn er nordmarkieten, ekerieten, larvikieten, nefeliensyenieten en

andere typische gidsgesteenten uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen

gevonden. Dit is bijzonder, want gesteenten uit Zuid-Noorwegen zijn als

zwerfsteen niet alleen zeldzaam, uit de Saalekeileem in Ellertshaar

zijn ze tot dusver onbekend. 

Ekeriet (Natrongraniet) - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Handstuk geslagen uit een grote zwerfsteen van Ekeriet. Deze graniet is een gidsgesteente uit het Zuidnoorse Oslogebied.	Foyaiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Dit is de fijnkorrelige variant van het gesteente, die voorkomt bij Gjone, ten noorden van Larvik in het Oslogebied in Zuid-Noorwegen.
Korrelige nefeliensyeniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Het zwart gespikkelde gesteente is door verwering geelwit van kleur. Verweerde en opgeloste nefelien heeft kleine putjes in het oppervlak achter gelaten.	Korrelige nefeliensyeniet, zaagvlak van de steen hiernaast.
Nordmarkiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Dit type Noorse syeniet toont de typische vorm van een niet door smeltwater afgeronde gletsjerkei. Vermoedelijk is deze steen vastgevroren in drijvend grondijs in een smeltwaterrivier naar Ellertshaar verplaatst. Dit alles speelde zich af tijdens het Cromerien, lang voordat het ijs van de Saale-ijstijd ons land duizenden jaren lang bedekte.	Nordmarkiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Grofkorrelige Nordmarkiet van een type dat bij Eidsfoss in het Oslogebied dagzoomt.

Tussen de stenen uit de keienvanger zaten ook veel rapakivi’s, waaronder

rose gekleurde granofieren en rode Oostzeeporfieren. In de bovenliggende Saalekeileem

komen deze typische rose Alandgranofieren nauwelijks voor, rode Oostzeeporfieren

des te meer. Maar bijna altijd gaat het daarbij om de bekende,

homogene, dichte typen. Uit de keienvanger, dus van grotere diepte,

kwamen daarentegen relatief veel eutaxietische (= ignimbrietische) rode

Oostzeeporfieren te voorschijn, naast typen die vulkanische breccies

genoemd worden. Deze afwijkende typen rode Oostzeeporfier zijn in de Saalekeileem

bij Ellertshaar nauwelijks te vinden.

Alandgranofier met miarolietische holte - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Pyterliet met een plagioklaasomrande ovoïde van kaliveldspaat - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).
Finse granietporfier met grote eerstelingkristallen van plagioklaas (groenwit) en kaliveldspaat (oranje) - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Zelfde steen als hiernaast. Aan deze eersteling van kaliveldspaat is te zien dat deze een aantal groeifasen heeft doorgemaakt. In het centrum bevindt zich een ronde ovoïde met tal van kleine insluitseltjes. Na enige tijd vond in het magma verdere aangroei plaats, waardoor een dikke zoom van perthietische, oranjekleurige kaliveldspaat gevormd werd.
Porfierische Nystadrapakivi - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Op het Finse vasteland, oostelijk van de Alandeilanden, bevinden zich nog twee andere rapakivigebieden: Vehmaa en Laitila. Beide massieven vormen waarschijnlijk één geheel. Dit rapakivigebied wordt ook wel aangeduid als het Nystadmassief.	Porfierische Nystadrapakivi - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Het gesteente doet op het eerste gezicht aan een granierporfier denken, maar de grondmassa is daarvoor echter te grof.

Sommige opgezogen zwerfkeien waren afgerond als gevolg van

(smelt)watertransport, de meeste echter niet. Zij verschillen niet van

zwerfstenen afkomstig uit keileemafzettingen. Illustratief was de vondst van

twee grote, hoekige stukken witgebleekte Nordmarkiet, die aan elkaar

bleken te passen. Beide stukken zijn door verschillende verzamelaars

op verschillende momenten gevonden. Op het oppervlak van een van

beide stenen zijn duidelijke gletsjerkrassen aanwezig.

Rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Hoewel de bedekkende Saalekeileem in Ellertshaar tamelijk veel rapakivizwerfstenen bevat, zijn de meeste zwerfsteenrapakivi's uit de keienvanger afkomstig van grotere diepte. Deze stenen stammen uit een afzetting uit een vroegere ijstijd, waarschijnlijk uit die van het Cromerien.	Rode Oostzeeporfier, ignimbrietisch type - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). In tegenstelling tot vondsten uit de Saalekeileem in Ellertshaar, komen van grotere diepte in verhouding veel zgn. eutaxietische, d.w.z. duidelijk als ignimbriet ontwikkelde varianten van rode Oostzeeporfier te voorschijn.
Rode Oostzee-ignimbriet - zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). De donkerder gekleurde strepen en vegen zijn fiamme. deze structuur is karakteristiek voor ignimbrieten.	Rode Oostzee-ignimbriet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Uit welke ijstijd komen de stenen?

Het is zeer onwaarschijnlijk dat de opgezogen keien afkomstig zijn

uit Saalekeileem. De zwerfstenen komen van grotere diepte en moeten daarom uit oudere

afzettingen afkomstig zijn, maar welke? De aanwezigheid van relatief

veel zwerfstenen uit het Oslogebied zou verklaard kunnen worden door

aanvoer in landijs uit de Elster-ijstijd. Uit keileemafzettingen in

Noord-Duitsland is gebleken dat in de vroege fase van de ijsbedekking

in het Elsterien relatief veel Oslogesteenten zijn bijgemengd. Tot zelfs 10% van alle gidsgesteenten. Dit komt overeen met het vondstbeeld dat in Werpeloh wordt aangetroffen. Voor Ellertshaar zou een dergelijk 'Elster-percentage' kunnen kloppen, ware het niet dat de

ijsbedekking in het Elsterien in Noord-Nederland geen duidelijke

keileem met zwerfstenen heeft achtergelaten. Smeltwaterafzettingen daarentegen zijn

uit het Elsterien wel goed bekend. Deze bestaan voor het grootste deel uit fijnzandige afzettingen

die hier en daar grofzandig en grindhoudend zijn ontwikkeld (Peelozand). Hierin

ontbreken ten ene male noordelijke zwerfstenen.

Hattemlagen

De heersende mening bij veel zwerfsteenverzamelaars is dat

de meeste zwerfstenen die van grotere diepte zijn opgezogen,

afkomstig zijn uit een van de zogenoemde Hattemlagen. Dit zijn

glacifluviatiele (=smeltwater) afzettingen die naast grind en stenen

uit Duitse middelgebergten, keien bevatten van Scandinavische

herkomst. De Hattemlagen maken deel uit van de van de Formatie

van Peize. De afzetting dateert hoogstwaarschijnlijk uit het Menapien,

een koudeperiode in het Vroeg-Pleistoceen, ruim 1 miljoen jaar geleden.

De aanwezigheid van grote stenen, waaronder die van Scandinavische

herkomst, wijst op glaciale omstandigheden. Hattemlagen zijn in

1971 in groeve De Boer bij Emmerschans door J.G.Zandstra ‘in het

droge’ onderzocht. Hieruit bleek dat de stenen over het algemeen sterk

verweerd en afgerold waren. Vooral de noordelijke zwerfstenen waren

zo sterk verweerd dat een direct gletsjertransport niet aannemelijk werd

geacht. De stenen werden hoogstwaarschijnlijk ingevroren in drijvend

grondijs door vervlechtende smeltwaterrivieren naar onze streken

getransporteerd. 

Conglomeratische cementkwartsiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   De rolstenen in dit gesteente bestaan alle uit kwarts en kwartsiet. Deze zwerfsteen is van Tertiaire ouderdom en is afkomstig uit Bohemen in Tsjechië.	Conglomeratische cementkwartsiet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   Vergelijkbaar gesteente als hiernaast. De kleine, donkere rolsteentjes zijn van radiolariet.
Bontzandsteen met opgevulde krimpscheuren - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr). Bontzandstenen komen in grote aantallen voor in het grind uit de Formatie van Appelscha. De rolstenen zijn door de oer-Wezer en zijrivieren uit het midden van Duitsland (Hameln, Sölling) aangevoerd. Door langdurige verwering is de rode kleur verbleekt.	Bontzandsteen met fossiele golfribbels - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Het is jammer dat de laagopeenvolging in de zuigerij van Ellertshaar

niet in het droge onderzocht kan worden. Alle oudere afzettingen liggen

onder de waterspiegel. Bij het wegzuigen van zand vindt onder water

voortdurend afstorting plaats van zand. Hierdoor worden stenen en

grindcomponenten uit verschillende afzettingen dooreen gemengd.

Dit verklaart voor een deel de aanwezigheid van allerlei grote Mesozoïsche

stenen van oostelijke herkomst. Uit boringen is bekend dat afzettingen

uit de Formatie van Peize in Ellertshaar aanwezig zijn. Ze bestaan voor

een belangrijk deel uit witte, grove en grindhoudende kwartszanden. Het grind

bestaat voor het overgrote deel uit doorschijnende witte kwarts. Een

tijdlang was deze Formatie in een profiel boven de waterspiegel ontsloten.

Dat deze Pliocene en Vroeg-Pleistocene zanden zo hoog in het profiel

voorkomen is deels te danken aan glaciale stuwing, maar is ook verooraakt door oppersing door opdringend zout. De

bovenkant van de zoutkoepel bij Schoonlo ligt ongeveer 100 m onder

het maaiveld.

Grind uit de Formatie van Peize - Wapenveld (Gld.).   Het grind uit de zandafzettingen in deze Formatie is minder wit als dat uit de jongere Formatie van Appelscha. De kwartsen zijn merendeels doorschijnend. Ze zijn afkomstig uit chemisch sterk verweerde afzettingen uit het Krijt/Tertiair, die voor de vergletsjeringen in het Pleistoceen een dik verweringsdek vormden op het Baltisch schild. De rivier Eridanos heeft in het Laat-Tertiair en het Vroeg-Pleistoceen enorme hoeveelheden van dit sedimentdek richting Noordzeebekken getransporteerd.	Grind uit de Formatie van Appelscha (Laagpakket van Weerdinge) - Ellertshaar (Dr.).   Een belangrijk deel van de grindcomponenten zijn in het Vroeg-Pleistoceen aangevoerd door voorlopers van de Elbe en de Wezer. Beide rivieren waren destijds zijrivieren van het enorme stroomsysteem van de Eridanos. Het grind uit deze formatie is door de aanwezigheid van bontzandsteen, radiolariet, allerlei typen Thüringerwoudporfier, rode ijzerkiezel enz. veel bonter gekleurd.
Grofzandige afzettingen uit de Formatie van Appelscha (Laagpakket van Weerdinge) in Emmerschans (Dr.).	Grofzandige afzettingen (Laagpakket van Weerdinge) met grind in groeve De Boer in Emmerschans (Dr.).

De Formatie van Appelscha

De Formatie van Appelscha volgt op die van Peize. In de Formatie van

Appelscha is duidelijk een aanvoer uit het oosten herkenbaar. Afzettingen

ervan zijn in Ellertshaar aanwezig in de vorm van zeer grove grind- en

stenenrijke zanden. Deze dateren uit het laatste deel van het Vroeg-Pleistoceen

en deels uit het begin van het Midden-Pleistoceen. De grove grindhoudende

zanden zijn door voorlopers van Duitse rivieren als Wezer en Elbe (vooral

Saale en Mulde) uit Midden-Duitsland aangevoerd. Het grind is bonter en

ook veel gevarieerder van samenstelling dan dat uit de voorgaande

Formatie van Peize. In het grind komen veel stenen voor, waaronder ook grotere.

Verkiezelde klei-ijzergeoden, grijze en geelbruine Mesozoïsche zandstenen,

bontzandsteen, roodijzerkiezel, radiolariet/lydiet en allerlei Permische

porfieren, waarvan een substantieel deel afkomstig is uit het Thüringerwoud,

zijn sterk vertegenwoordigd.

Thüringerwoudporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Radiolariet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)   Rolstenen van lydiet en radiolariet zijn afkomstig uit Saksen in het oosten van Duitsland.
Amethyst - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Veel grindstenen van amethyst komen uit het Ertsgebergte in het oosten van Duitsland.	Rode ijzerkiezel - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).   De slijpbare varianten van dit diepzeegesteente noemt men ook wel 'jaspis'. De herkomst is het Harzgebergte, Saksen en het Ertsgebergte in Duitsland.
Bontzandsteen met krimpscheuren - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Bontzandsteen, zelfde zwerfsteen als hiernaast, op doorslag.

Het grove grindhoudende zandpakket in Ellertshaar werd eerder tot de

‘mengzone van de Formatie van Urk’ gerekend, meer precies tot het

Laagpakket van Weerdinge. Op grond van allerlei overwegingen rekent

men het Laagpakket van Weerdinge tegenwoordig tot de Formatie van

Appelscha. Dit maakt duidelijk dat de zwerfstenen in Ellertshaar niet uit

de hierboven genoemde Hattemlagen kunnen komen. Die afzetting

ontbreekt daar. Hier komt nog bij dat de gesteentesamenstelling van de

onderzochte Hattemlagen in Emmerschans sterk afwijkt van die uit de

keienvanger in Ellertshaar. In Emmerschans ontbreken Oslogesteenten,

terwijl die in Ellertshaar juist relatief vaak voorkomen. Samen met het

verschil in verweringsgraad is het duidelijk dat de stenen in Ellertshaar

niet uit het Menapien stammen, maar jonger zijn.

Niet Menapien maar Cromerien?
 

De verweringsgraad van de stenen is dus minder sterk. De vele

rapakivi’s en sommige rhombenporfieren en nordmarkieten maken

zelfs een ‘frisse’ indruk. Hier komt nog bij dat door de geringe afronding van de

stenen in Ellertshaar deze in de meeste gevallen

niet van normale gletsjerkeien te onderscheiden zijn. Hierboven werd

al verklaard dat het onwaarschijnlijk is dat deze zwerfstenen afkomstig

zijn uit de bovenliggende Saalekeileem, maar een datering uit de

Elster-ijstijd ligt om diverse redenen evenmin voor de hand.

Het Cromerien (850.000 – 475.000) omvat een langdurige periode,

waarin koude en warme episodes elkaar afwisselden. De koudeperioden,

vermoedt men, waren ijstijden die door interglacialen van elkaar

gescheiden zijn. Men onderscheidt een drietal glaciale perioden, die

aangeduid worden als ‘Glaciaal A, B en C. De juiste datering en

interpretatie is nog erg onzeker. Dit maakt dat men deze periode

aanduidt als het ‘Cromerien-complex’. Ten oosten van Emmerschans

is bij boringen een afzetting aangetroffen die van fluvioglaciale

oorsprong is. Deze smeltwaterafzetting dateert men in Glaciaal C van

het Cromerien. Dit doet vermoeden dat het Scandinavische landijs in

die tijd niet ver weg gelegen kan hebben.

Rhombenporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Rhombenporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).
Rhombenporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Rhombenporfier, zelfde steen als hiernaast, op doorslag.

Gezien de staat waarin de zwerfstenen zich bevinden, zijn de

‘keienvangerstenen’ duidelijk ouder dan die uit de Saalekeileem.

Ook de samenstelling van de stenen verschilt aanmerkelijk met die

uit de keileem. Een belangrijk kenmerk is verder dat de rapakivi’s

uit de keienvanger veel ‘schoner’ zijn dan die uit de keileem, maar

ook dat de mate waarin de plagioklaas verweerd is, een duidelijk

onderscheid vormt. Het is daarom niet onmogelijk, misschien zelfs

waarschijnlijk, dat de zwerfstenen van grotere diepte in Ellertshaar

uit Glaciaal C van het Cromerien stammen. Aan een ijsbedekking valt

vooralsnog niet te denken, hoewel opvalt dat de stenen in de meeste

gevallen weinig tot geen sporen van smeltwatertransport laten zien. Riviertransport

vanuit oostelijke richting in en op drijvende ijsschotsen kan 

in korte tijd veel stenen stroomafwaarts transporteren. De aanwezigheid

van soms zeer grote zwerfstenen van oostelijke herkomst, waaronder

stukken verkiezeld hout van meer dan twintig kilo, vormen hiervoor een

bewijs. Deze zware stenen moeten met drijvend grondijs uit het midden en oosten van

Duitsland zijn aangevoerd.

Verkiezeld naaldhout - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Sterk gebleekte stukken verkiezeld hout zijn afkomstig uit bruinkoolgebieden in het oosten van Duitsland. In de zandbodems onder de bruinkoollagen daar komen zeer talrijk verkiezelde wortelrozetten voor van Tertiaire naaldbomen. Grote stukken als op de foto kunnen alleen vastgevroren in drijfijs getransporteerd zijn.

Een kanttekening is hierbij op zijn plaats. In andere zandzuigerijen in

Noord-Nederland (Zuidlaren, Noordbroek, Sellingerbeetse)worden uit

diepere niveaus regelmatig Noorse gidsgesteenten opgezogen,

waaronder vooral rhombenporfieren. Deze noordelijke zwerfstenen zijn

niet alleen kleiner, maar zijn ook veel sterker uitgeloogd en verweerd

zijn dan die in Ellertshaar. Of deze ‘Noren’ uit dezelfde afzetting

afkomstig zijn als die in Ellertshaar, is niet duidelijk. Kortom vragen te

over, maar dit is in de (zwerfsteen)geologie eerder regel dan

uitzondering.

Terzijde

Oslogesteenten in het Duitse Emsland en Ostfriesland

Zowel in het aangrenzende Emsland (Wippingen, Fresenburg en

Breddenberg) als in het noordelijk daarvan gelegen Ostfriesland

kwamen in het recente verleden eveneens relatief veel Oslogesteenten

uit de keienvangers te voorschijn. De stenen waren qua samenstelling

en verweringsgraad vergelijkbaar men die in Ellertshaar, alleen waren

ze talrijker en sterker afgerond, dit laatste blijkbaar als gevolg van

smeltwatertransport.

Bij Börger en zuidelijk daarvan bij Werpeloh in de Hümmling was en

is sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw sprake van droge zandwinning.

De zandwinning bij Börger is tientallen jaren geleden al gestaakt. In het

pakket smeltwaterzanden in deze groeves komen veel zwerfstenen voor.

Uit zwerfsteentellingen blijkt dat het percentage Oslogesteenten ca. 10%

uitmaakt van alle gidsgesteenten. Een dergelijk hoog percentage

Oslogesteenten is op meer plaatsen in Noord-Duitsland aangetroffen.

De aanwezigheid daar van talrijke Oslogesteenten in keileemafzettingen

is gekoppeld aan een vroege vergletsjeringsfase van het Elsterien, de

ijstijd die vooraf ging aan het Saalien. Inmiddels is om meerdere redenen

duidelijk dat de smeltwaterafzettingen in Werpeloh en eerder ook die bij

Börger eveneens uit het Elsterien dateren. Of dit laatste ook het geval is

met de Oslogesteenten in de zandzuigerijen in Ost-Friesland en bij

Wippingen, Fresenburg en Breddenberg in het Emsland, is vooralsnog

niet duidelijk.