In zwerfstenen komen naast biotiet ook nog andere zwarte of zwartgroene mineralen voor. De belangrijkste zijn wel hoornblende, augiet en toermalijn.
 

Op biotiet na komt hoornblende het meest in

zwerfstenen voor. We vinden het mineraal in graniet,

granodioriet ,dioriet, maar ook in gabbro, basalt en

soms ook in pegmatiet. Daarnaast vormt het kleine kristallen

in allerlei porfieren. Ook in metamorfe gesteenten is hoornblende

een belangrijk mineraal. In amfiboliet is het zelfs het hoofdbestanddeel.
 

Hoornblendegneis - Zwerfsteen van Groningen. Het zwart-wit gestreepte gesteente bestaat uit zwarte hoornblende en witte plagioklaas. Afhankelijk van het percentage veldspaat in het gesteente hanteert men namen als hoornblendegneis of amfiboliet. Is meer veldspaat aanwezig dan hoornblende, spreekt men van hoornblendegneis. Bovenstaande steen is een grensgeval.	Oeraleitische gabbro - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). Pyroxenen zijn in de oude Zweedse gabbro's vaak omgezet in oeralitische, fijnvezelige hoornblende. De verweerde groenachtige hoornblende-aggregaten bezitten een donkere (reactie) zoom. Vaak is in de kern nog enige pyroxeen aanwezig.

Toch is er iets vreemds aan de hand met hoornblende. In

beschrijvingen in zwerfsteenboeken wordt het mineraal heel vaak

genoemd, alsof het een specifiek mineraal is. Maar hoornblende

wordt niet als mineraal erkend! Net als veldspaat is hoornblende

een verzamelnaam voor een aantal soorten amfibool. Amfibolen

vormen een groep verwante ijzerrijke mineralen, die in gesteenten

gemakshalve hoornblende worden genoemd. Hoewel feitelijk onjuist

is de naam zo ingeburgerd geraakt dat hij nog steeds gebruikt wordt,

ook bij zwerfstenen.

 

Hoornblende toont op het breukvlak een harde glasglans. De glans is

het duidelijkst aanwezig in amfibolieten, een basisch metamorf

gesteente. Amfibolieten worden regelmatig met dioriet en gabbro

verwisseld. Het zijn beide (grijs)wit-zwarte gesteenten. Echter, in

diorieten overheerst meestal de witachtige plagioklaas. Amfibolieten

bevatten meer ‘zwart’. Bovendien zijn amfibolieten metamorf, dus vaak

gestreept, waarbij de mineralen parallel t.o.v. elkaar gerangschikt zijn.

 

Hoewel gabbro oorspronkelijk veel pyroxeen (=augiet) bevat, komt

in zwerfsteengabbro’s door hun geologisch hoge ouderdom veelal

hoornblende voor. De augiet is in de loop van de tijd door wateropname

omgezet in de zwart-groene vezelige hoornblende variëteit oeraliet.

Oeralietische gabbro’s zijn helemaal niet zeldzaam. Verweerd kleuren ze

vaak opvallend groenachtig (grijs). Meer onverweerd zijn ze zwartgroen

van kleur.
 

Anorthosietgabbro - Zwerfsteen van Heiligenhafen (Dld.). De donkere, hier enigszins blauwgroen gekleurde, mineralen bestaan uit fijnvezelige hoornblende. Ze liggen ingebed in paarsgrijze plagioklaas. De hoornblendeaggregaten zijn omgeven door een donkere reactierand (corona), vandaar dat dit type gabbro ook wel coronitische gabbro genoemd wordt. Als zwerfsteen zijn ze niet zeldzaam.

Terzijde:
 

Amphibolos betekent dubbelzinnig. Amfibool dankt zijn naam aan het feit dat het makkelijk te

verwisselen is met de eveneens zwartkleurige augiet, een pyroxeen. In hardheid, soortelijke massa,

kleur en ook enigszins in kristalvorm ontlopen beide mineralen elkaar niet veel.


 

Hoornblende lijkt in gesteenten veel op augiet. Beide zijn zwart, maar

hoornblende vormt kristallen die 3 tot 4 maal zo lang zijn als breed.

Augieten daarentegen tonen meer gedrongen vormen. Toch is het in

zwerfstenen moeilijk om beide mineralen op basis van hun vorm van

elkaar te onderscheiden.

Hoornblende - Brastad, Arendal, Zuid-Noorwegen Kristallen van hoornblende en andere amfibolen splijten op een manier waarbij de splijtvlakken hoeken met elkaar maken van ca. 125 graden. Bij augiet en andere pyroxenen is dit ca. 90 graden.	Binnen de rode lijn is goed te zien dat de splijtvlakken elkaar onder een stompe hoek raken. Dat is karakteristiek voor deze mineralen. In zwerfstenen zijn hoornblendekristallen vaak meer lang dan breed. Bij grote kristallen zijn de typische splijtreten met de loep wel te herkennen. Ze vormen een zeker determinatiekenmerk.

Beide mineralen verschillen ook in de manier waarop ze splijten. De

splijtvlakken van hoornblende maken een hoek van ca. 120 graden, 

bij augiet vormen deze een vrijwel een rechte hoek. Om verschillen te zien, is

enige oefening nodig. Zonder loep gaat dit niet. Pas onder een

stereomicroscoop of binoculair vallen de verschillen in splijtvlakken goed te herkennen. 

De kristallen in zwerfstenen zijn meestal verre van ideaal. Ze vormen

vaak aggregaten. Daarin is de splijting van de afzonderlijke kristallen

vaak met moeite te zien. Kortom, het valt dus niet mee om in zwerfstenen

hoornblende en augiet van elkaar te onderscheiden.
 

Gabbropegmatiet - Zwerfsteen van Schoonoord (Dr.). De grote zwarte vlekken in het gesteente zijn van hoornblende. Het kristal in het midden is langwerpig, karakteristiek voor dit mineraal. Augieten zijn meer gedrongen van vorm.	Gabbropegmatiet - Zwerfsteen van Schoonoord (Dr.). Detail van vorige foto met centraal een langwerpig hoornblendekristal. De splijtreten van het mineraal vormen samen een hoek van 125 graden.

Toch helpt ook hier weer een ezelsbrugje. Hoornblende komt vaak voor

in combinatie met kwarts in allerlei granieten. Uppsalagraniet is hiervan

een bekend voorbeeld. Het gidsgesteente komt uit de provincie Uppland

in Midden-Zweden.  Augiet daarentegen, zullen we hoogst zelden in

granieten tegen komen. Kwarts en augiet zijn zo te zeggen niet elkaars

‘vrienden’. Augiet vinden we vooral in gabbro, basalt, diabaas en als

kleine kristallen in sommige porfieren.

Gneis met porfyroblasten van hoornblende - Zwerfsteen van Ertebölle, Limfjord (Den.). In metamorfe gesteenten vormen hoornblende en andere amfibolen vaak stengelvormige aggregaten of bundels van kristallen. Soms waaieren de bundels naar de einden toe uit waardoor ze wel iets op samengebonden korenschoven lijken. De oude naam voor korenschoven is 'garve' . Hoornblendeschisten noemt men daarom wel garveschist. In de witte gneis hierboven zijn de garven slecht ontwikkeld. De zwerfsteen is afkomstig uit Zuid-Noorwegen, westelijk van het Oslogebied.

Hoornblendegneis - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.).   Op het breukvlak van het schistueze gesteente liggen talloze kleine, stengelvormige kristallen van zwarte hoornblende. Ze zijn op veel plaatsen tot aggregaten aaneengegroeid.

In zwerfstenen komt hoornblende in verschillende vormen voor. In

granieten en diorieten vormt het vaak korrels en aggregaten. In metamorfe

gesteenten vormt hoornblende vaak lange, naaldvormige kristallen of

vormt korte en langere bundels die soms op korenschoven (garven) lijken. 

Ook vormen ze in metamorfe gesteenten buitengewoon fraaie radiaalstralige

aggregaten (zonnen).

Gedrietgneis - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). Gedriet is een zwartgrijze amfiboolsoort, die in fijnkorrelige gneizen (leptieten) op de  breukvlakken van het gesteente prachtige radiaalstralige aggregaten, zgn. 'zonnen', laat zien. Vergelijkbare typen komen voor bij het Zweedse plaatsje Skyshuttan, in de provincie Dalarne. Niet bekend is of bovenstaande zwerfsteen daar vandaan komt.	Gedrietiet - Zwerfsteen van Zuidlaren (Dr.). Meer massieve vormen met gedriet noemt men gedrietiet. Zwerfstenen ervan zijn weinig gevonden. Goed te zien is dat de grijszwarte gedriet fraaie waaiervormige aggregaten in het gesteente vormt. Op het verse breuk- en zaagvlak is daarvan helaas niets te zien. De herkomst van de zwerfsteen is onbekend.

Dit laatste geldt in het bijzonder voor de amfiboolsoort gedriet. Gesteenten met

gedriet zijn bijzonder fraai. Jammer dat ze als zwerfsteen zo weinig

gevonden worden. Er zijn slechts een paar Drentse vondsten bekend. Een

is gevonden bij Zuidlaren, een andere, veel grotere steen met talrijke

fraaie ‘zonnen’ kwam in groeve De Boer bij Emmerschans te voorschijn. 

Gedriet is vooral bekend van Skyshuttan in de provincie Dalarna in Zweden.

De gesteenten daar bevatten prachtige, waaiervormige aggregaten van

(grijs)zwarte gedriet, dikwijls in de vorm van fijnvezelige radiaalstralige

‘zonnen’. 

Leptietgneis met gedrietzonnen - Skyshuttan, Dalarne, Zweden.	Detail van vorige foto.

Terug.