Porfierische Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Kaliveldspaat is in de meeste gevallen het hoofdbestanddeel in graniet. Het hoge percentage bepaalt de kleur van dit gesteente. In bovenstaande graniet is een deel van de kaliveldspaatkristallen idiomorf, d.w.z. de kristallen bezitten een eigen vorm, te herkennen aan de rechthoeken. De splijtvlakken van kaliveldspaat spiegelen sterk.

Uthammergraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).

De hoofdmassa bestaat uit dieprode kaliveldspaat. De grote kristallen zijn voor een deel idiomorf, zij het met afgeronde hoeken. Het opvallend witte mineraal is kwarts. Plagioklaas, de andere veldspaatsoort in graniet is hier vrijwel afwezig. Granieten zonder of met slechts heel weinig plagioklaas noemt men alkaliveldspaatgraniet.

Siljangraniet - Zwerfsteen van Lieveren (Dr.).

De meeste granieten bestaan uit een ongericht mengsel van twee soorten veldspaat: kleurige kaliveldspaat en (geel)witte of meer groenige plagioklaas. Indien beide veldspaatsoorten voorkomen, is plagioklaas vrijwel altijd lichter van kleur dan de kaliveldspaat.

Alandrapakivi - zwerfsteen van Gieten (Dr.).  

De ronde vlekken zijn zgn. ovoïden, eivormige tot ronde kristallen van roodachtige kaliveldspaat, die omgeven zijn door een dunne rand van witverweerde plagioklaas. Plagioklaas vormt elders in het gesteente ook kleinere zelfstandige witte kristallen.

Porfierische biotietrapakivigraniet - Klazienaveen (Dr.).

De oranje vlekken in de steen zijn van kaliveldspaat. Ze zijn meest rechthoekig of afgerond rechthoekig van vorm en tevens bijzonder groot. Kaliveldspaten in graniet kunnen in sommige gevallen meer dan 10cm groot zijn. Dergelijk grote kristallen noemt men wel megakristen.

Finse porfiergraniet met een megakrist van kaliveldspaat - Zwerfsteen van Groningen.

De oranje vlek is onregelmatig van vorm. De basisvorm is eivormig, een ovoïde dus. De omtrek van de oorspronkelijke ovoïde is te herkennen aan de concentrische rangschikking van de donkere insluitseltjes. Vervolgens is het veldspaatkristal in het magma door verdere kristallisatie groter geworden, waarbij de eigen kristalvorm zoveel mogelijk nagestreefd is. Dat is hier maar ten dele gelukt, omdat de ovoïde niet uit één, maar uit twee afzonderlijke kristallen bestond.

Perthietische kaliveldspaat in pegmatiet - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

In pegmatiet bereiken veldspaten grote tot soms wel reusachtige afmetingen. De grootste kristallen zijn enige tientallen meters groot! Kaliveldspaat daarin is meestal microklien, een lage temperatuurvorm. Hierin tekenen zich meestal zichtbare lijntjes, stengeltjes of naalden af van witte albiet.

Perthietische kaliveldspaat in een pegmatiet - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

Ook in deze pegmatiet zien we op het splijtvlak van de kaliveldspaat een fijn patroon van witte adertjes. Ze zijn ook hier van witte albiet, een natriumrijke 'zure' plagioklaassoort die meestal fraai wit van kleur is.

Drie voorbeelden van perthietische kaliveldspaat uit zwerfsteenpegmatieten.

Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Perthietische kaliveldspaat - Zwerfsteen van Groningen

Perthietische kaliveldspaat - Zwerfsteen van Groningen.

Kaliveldspaatkristal in pegmatiet - Zwerfsteen van Haren (Gr.).

Kristallen van kaliveldspaat splijten op een regelmatige wijze langs kristalvlakken. Op het breukvlak spiegelen die sterk. Het breukvlak van kaliveldspaat in zwerfstenen is meestal dusdanig, dat kleine stoeptreetjes ontstaan.

Pyterliet (= rapakivigraniet), detail - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

Aan de buitenzijde van grootkorrelige granieten valt de natuurlijke splijting van kaliveldspaat vaak goed in het oog. Ook hier zien we een stoeptrede-achtig breukvlak.

Roodachtige plagioklazen in rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.

De plagioklaaskristallen zijn op doorsnede zonair. Dat duidt op een groei met onderbrekingen, gekoppeld aan samenstellingsveranderingen in het magma.  De rode kleur van de plagioklazen in veel rapakivigranieten is te danken aan een overmaat aan ijzer (= hematiet) in deze gesteenten. Het kleurt deze granieten vaak rood.

Rode plagioklaas in finse porfiergraniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.).

In sommige gevallen is plagioklaas zelfs scharlakenrood gekleurd. In geen enkel ander gesteente komen dergelijk intensief rood gekleurde plagioklazen voor als juist in rapakivi's.

Dioriet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Zwerfstenen van dioriet zijn verweerd meestal wit/zwart van kleur. Het witte bestanddeel is plagioklaas, De donkere mineralen worden in hoofdzaak door hoornblende gevormd, vergezeld van enige  biotiet.

Plagioklaasporfierische diabaas - Zwerfsteen van Grollo (Dr.).

Plagioklazen vormen net als kaliveldspaten een reeks afzonderlijke leden die in samenstelling iets van elkaar verschillen. In zware ijzerrijke gesteenten als gabbro, diabaas en basalt zijn de plagioklazen kalkrijker dan die in dioriet. Ze 'ogen' grijzer, vaak grauwer ook. Dikwijls tonen ze op het verweringsvlak een grijs-wolkige structuur.

Oeralitische gabbro met een coronitische structuur - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

De donker groen-grijze bestanddelen waren oorspronkelijk pyroxenen (augieten). In de loop van de tijd zijn ze omgezet in oeralitische hoornblende (amfibool). Het mineraal vormt  relatief dikke zomen om de donkere aggregaten. De tussenmassa is grauw-grijs gekleurde, calciumrijke plagioklaas

Coronitische anorthosietgabbro - Zwerfsteen van Heiligenhafen (Dld.).

Ook in deze gabbro zijn de oorspronkelijke pyroxenen omgezet in amfibool. De donkere randjes zijn duidelijk zichtbaar. De plagioklaas is hier blauw-grijs van kleur met een paarse kleurzweem. Dergelijk gekleurde gabbro's zijn vaak anorthosietgabbro's.

Groenachtig gekleurd, troebel plagioklaaskristal - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Plagioklazen zijn in 'verse' toestand meestal glashelder. Naar mate de gesteenten ouder zijn, treden in plagioklaas omzettingen op. Ze veroorzaken een vertroebeling. De groene kleur wordt veroorzaakt door fijn verdeelde epidoot.

Plagioklaaseersteling in Siljangraniet - Zwerfsteen van Lieveren (Dr.).

De oorspronkelijke glasheldere plagioklaas is door veroudering troebel geworden. Onder het plagioklaaskristal is donkerpaarse fluoriet zichtbaar.

Karlsbader tweeling van kaliveldspaat in een porfirische biotietrapakivi - Zwerfsteen van Groningen.

Bij het draaien van de steen zal het spiegelende gedeelte uitdoven en zal vervolgens de andere helft gaan spiegelen.

Karlsbader tweeling van kaliveldspaat in finse granietporfier - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.)..

Plagioklaas met tweelingstreping in anorthosietgabbro ('spectroliet') van Ylämaa in Zuid-Finland. de regenboogkleuren worden veroorzaakt door lichtreflecties in het kristal.

Tweelingstreping op een splijtvlak van plagioklaas - Zwitserland.

De afzonderlijke plagioklaaskristallen liggen om en om als bladzijden van een boek tegen elkaar aan, waardoor ze om beurten spiegelen. De zeer geringe dikte van de kristallen veroorzaakt daardoor een kaarsrecht verlopende streping, die heel anders is dan het lijntjespatroon van witte albiet in kaliveldspaat.

Tweelingstreping in enigszins verweerde plagioklaas - Sogndal, Zuid-Noorwegen.

Tweelingstreping in een plagioklaaskristal in gabbro - Zwerfsteen van Tensfeld (Dld.).

In veldspaatrijke gabbro's, plagioklaasporfierische diabazen en dito basalten is op splijtvlakken van sommige plagioklaaskristallen een duidelijke tweelingstreping waar te nemen.

Kaliveldspaatkristallen met kristallografisch begrensde vlakken uit kristalzuilen-syenietporfier - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).

Van dit type gidsgesteente uit Zuid-Zweden is bekend dat de veldspaateerstelingen vrij los in het gesteente zitten. De binding met de fijnkorrelige grondmassa is niet sterk. Bij verwering zijn de kristallen soms uit het gesteente te peuteren.

Kaliveldspaatmegakrist in finse porfiergraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Het sterk porfirische rapakivigesteente bevat talrijke oranje eerstelingen van perthietische kaliveldspaat. De kristallen zijn idiomorf. Daarnaast zijn olijfgroen gekleurde plagioklazen aanwezig. Het is een gidsgesteente uit het rapakivigebied van Laitila (Nystadtmassief) op het vasteland van Finland.

Gezoneerd kaliveldspaatkristal in kindagraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).

Deze porfierische graniet uit Östergötland in het noordoosten van de provincie Smaland, bevat grijs-bruine tot bruin-violette kaliveldspaateerstelingen, die dikwijls een ringenstructuur tonen. Dit duidt op onderbrekingen in de groei tijdens de kristallisatie in het magma.

Gezoneerde kaliveldspaateersteling in paskallavikporfier - Zwerfsteen van Een-West (Norg), Dr.

Gedurende het kristallisatieproces verandert de samenstelling van de kaliveldspaat. Vaak gaat dit gepaard  met onderbrekingen in de groei. Op gepolijste oppervlakken is dit duidelijk te zien aan de schalige, concentrische structuur, alsof het kristal uit een aantal ringen bestaat. Het is veroorzaakt door geringe chemische veranderingen in het magma ten tijde van de kristallisatie, die zich ook optisch laten herkennen.

Zonaire bouw van een kaliveldspaateersteling in een Finse granietporfier - Zwerfsteen van Groningen

De schalige bouw van het veldspaatkristal laat duidelijk zien dat de ringen de omtrekken van het veldspaatkristal vormen. De eersteling op de foto is dus idiomorf.

Zonaire plagioklaaseersteling in Finse granietporfier - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

Ook in plagioklaaskristallen, zeker als ze aan de buitenzijde van de steen enigszins verweerd zijn, tonen soms een zonaire bouw. Hier worden de groeistadia gemarkeerd door dunne zwarte lijntjes. Deze bestaan uit zeer kleine insluitsels van donkere mineralen als hoornblende en magnetiet.

Megakrist van kaliveldspaat in Grijze Revsundgraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).

Grote eerstelingen van kaliveldspaat zijn zelden zuiver. Vaak bevatten ze allerlei insluitsels van andere mineralen. Hier bevat de kaliveldspaat witachtige vlekjes van ingesloten plagioklaas.

Kaliveldspaateersteling met plagioklaaskern in Jungfrungraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

Een aantal Smalandgranieten rekent men tegenwoordig tot  de bekende rapakivifamilie. Virbograniet, götemargraniet en ook jungfrungraniet zijn hiervan mooie voorbeelden. Meestal is in rapakivigranieten sprake van kaliveldspaten die omgeven zijn door een mantel van (witverweerde) plagioklaas. Het kan echter ook andersom: plagioklaas, omgeven door kaliveldspaat, waarbij de laatste is uitgegroeid tot een idiomorf rechthoekig kristal.

Viborgiet met een geringde ovoïde - Ylämaa, Viborg, Zuid-Finland. Gepolijst oppervlak.

Viborgieten zijn grootkorrelige rapakivigranieten met grote, rondachtige kaliveldspaten waarvan een flink aantal ommanteld is door plagioklaas. Op de foto is de blauwgrijze plagioklaasmantel relatief dik.

Viborgiet - Zwerfsteen van Lahti, Zuid-Finland.

Plagioklaas verweert wit. Dat is bij rapakivi's vaak goed te zien. Hier zijn de ronde roodachtige kaliveldspaten (ovoïden) omgeven door een dunne mantel van witte plagioklaas.

Kaliveldspaatovoïde in pyterliet - Zwerfsteen van Stocksee (Dld.).

De grote ronde veldspaten in rapakivi's wekken de indruk uit één kristal te bestaan. Dit is ook vaak het geval, maar ovoiden die uit twee of meer afzonderlijke kristallen bestaan komen ook veel voor. Vooral op verse splijtvlakken zijn de afzonderlijke individuen door verschil in spiegeling goed te herkennen. Bovenstaande ovoïde is een aggregaat van vier afzonderlijke kaliveldspaatkristallen.

Kaliveldspaatovoïde in viborgiet met insluitselringen -  Ylämaa, Viborg, Zuid-Finland.

De afgebeelde kaliveldspaatovoïde toont een prachtige zonaire bouw waarvan de opeenvolgende stadia gemarkeerd zijn door ringvormig gerangschikte kleine insluitsels van kwarts, hoornblende en biotiet. De ontwikkeling van kaliveldspaatovoïden in rapakivi's is nog steeds niet helemaal opgehelderd. Wel maken de eerstelingen duidelijk dat de groei niet ononderbroken is geweest. Groeifasen werden gevolgd door stilstand en zelfs met resorptie gevolgd door hernieuwde groei. Een en ander kan te maken hebben gehad met bewegingen van de groeiende kristallen in het magma, maar kunnen ook wijzen op samenstellingsveranderingen in het magma gedurende de kristallisatie.

Kaliveldspaatovoïde in een idiomorf rechthoekig plagioklaaskristal in een porfieraplietische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Zuidlaren.

Nadat de gevormde kaliveldspaatovoide tijdens het kristallisatieproces omgeven werd door een mantel van plagioklaas, is deze laatste uitgegroeid tot een zelfstandig rechthoekig idiomorf kristal. Deze en andere heel bijzondere kristalvormingen van veldspaten in rapakivi's zijn tot op heden niet goed verklaarbaar.

Rhombisch veldspaatkristal in rhombenporfier - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

De ruitvormige veldspaten in rhombenporfieren hebben een bijzondere samenstelling. De ontstaanstemperatuur was bij de kristallisatie nog zo hoog (ca. 1200 graden C.) dat plagioklaas en kaliveldspaat zich volkomen met elkaar konden mengen tot kristallen. Dit noemt men ternaire veldspaat ofwel anorthoklaas. Naderhand hebben beide bestanddelen zich in vaste toestand in het kristal ontmengd. Dit is zichtbaar aan de vlekkerige structuur. Oranje is kaliveldspaat, de bleker getinte delen zijn plagioklaas. Door omzetting van deze laatste heeft zich bovendien groene epidoot gevormd.