Veldspaatvervangers? Zijn die er ook? Ja en ook in zwerfstenen, maar zeldzaam. Veldspaten hebben een chemische samenstelling waar silicium een vast onderdeel van is. Zonder silicium geen veldspaat. In sommige gevallen zit in gloeiend vloeibaar magma te weinig silicium om alle veldspaten te vormen en dan ontstaan veldspaatvervangers.
Veldspaatvervangers noemt men ook wel foïden. Het bekende mineraal nefelien, dat o.m. in sommige basalten voorkomt, is vooral bekend van zwerfsteensoorten als lardaliet en foyaiet uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen.
 |
 |
Nefeliensyeniet (Lardaliet) - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).Lardaliet is een grootkorrelig type syeniet met soms vrij veel nefelien. Het mineraal is te herkennen aan de putten die het achter laat bij verwering. Het mineraal verweert veel sneller dan kaliveldspaat. |
Lardaliet, zelfde steen als vorige foto. De nefelien vormt hier grote bruinachtig verweerde aggregaten. |
 |
 |
Nefeliensyeniet (Foyaiet) - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Dit is het ganggesteente van lardaliet. Beide gesteenten vormen een ca. 26 km2groot gebied binnen het larvikietmassief in het Oslogebied in Zuid-Noorwegen. De geel-bruine verdiept liggende vlekjes in het gesteente zijn van verweerde nefelien. |
Zelfde gesteente als hiernaast. Duidelijk is te zien dat de witte kaliveldspaat het raamwerk vormt waarin de geel-bruin verweerde nefelien, samen met de donkere mineralen hun plaats hebben gevonden. |
leggen we de chemische formules van kaliveldspaat en nefelien naast elkaar, dan blijkt daaruit het gebrek aan silium. Bij kaliveldspaat hoort de formule KAlSi3O8, bij nefelien daarentegen (Na,K)AlSiO4.
. |
 |
Nefelien - Barkevik, Oslogebied, Zuid-Noorwegen.Het breukvlak van nefelien bezit een typische vetglans. Dergelijke grote kristalfragmenten van nefelien komen voor in nefeliensyenietpegmatiet. |
Nefeliensyeniet (Foyaiet) - Werpeloh (Dld.).Op het geslepen en gepolijste oppervlak zijn de talloze kristallen van rookbruine nefelien goed te zien. |
Foïden komen nooit voor samen met kwarts. Beide mineralen sluiten elkaar uit. Vrije kwarts, zoals in granieten, treedt op als er sprake is van een overmaat aan silica. Na de vorming van veldspaten kristalliseert de overblijvende SiO2 uit als kwarts. Bevat een gesteente kwarts, dan ontbreekt nefelien ten ene male.
Nefelien vormt dikwijls onregelmatige, soms idiomorfe, zuilvormige kristallen. Deze zijn melkachtig-grijs troebel, grijsbruin of zelfs oranjerood van kleur. Het breukvlak is onregelmatig en bezit een typisch vettige, olie-achtige glans. Nefelien verweert makkelijk. Het laat putten na in het oppervlak, die deels gevuld zijn met een geelachtig verweringsresidu. Bij foyaieten is dit vaak het geval. Nefelien is ook minder hard dan kaliveldspaat en plagioklaas. Het is met een mes te bekrassen. Bij twijfel geeft een behandeling met verwarmd zoutzuur uitslag: nefelien verandert hierdoor in een soort kiezelgel.
 |
 |
Nefelienbasalt - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).Ook in basalten komt nefelien voor, tenminste in de onderverzadigde, silica-arme typen. Het mineraal verweert vrij snel, hetgeen te zien is aan de vuil geel-grijze vlekken op het oppervlak. |
Nefelienbasalt - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).In deze basalt zijn de vlekjes van nefelien kleiner. Ook in het Rijngebied in Duitsland komen nefelienbasalten voor. Ze worden in Midden-Nederland geregeld als zuidelijke zwerfsteen gevonden. In het Keienboek van Van der Lijn kunnen we lezen dat arbeiders in de Duitse basaltgroeven dergelijke typen wel 'Basalt met zonnebrand' noemen. |
